Historia
Zamek Doune zbudowany został pod koniec XIV wieku przez Roberta Stewarta, pierwszego diuka Albany, earla Menteith i Fife a zarazem młodszego brata króla Roberta III. Od 1388 roku aż do swej śmierci w 1420 roku był on rzeczywistym władcą Szkocji, rządzącym w imieniu swego nieporadnego brata, przez co Doune urosło do rangi zamku królewskiego, jednej z najważniejszych siedzib w kraju. W 1381 roku prace nad jego budową musiały być zaawansowane, gdyż wówczas wystawiono na zamku pierwszy przywilej (charter). Siedem lat później Robert Stewart po raz pierwszy wyznaczony został oficjalnie regentem królestwa z powodu podeszłego wieku swego ojca, a po raz drugi został regentem w 1406 roku, kiedy to następca Roberta III, Jakub I, dostał się do angielskiej niewoli. W okresie tym na zamku Doune wystawiono znaczną ilość dokumentów, świadczącą, iż budowla była w swej zasadniczej części ukończona i stanowiła jedną z ulubionych siedzib Roberta Stewarta.
Diuk Albany zmarł w 1420 roku, a zamek, majątek oraz urząd regenta przejął jego syn Murdoch. Cztery lata później po opłaceniu okupu z niewoli powrócił Jakub I, od razu podejmując działania mające na celu przywrócenie należnej sobie władzy oraz wywarcie zemsty na spadkobiercach zmarłego regenta. W 1425 roku drugi książę Albany, Murdoch Stewart oraz dwóch jego synów, Alaisdar i Walter, zostali uwiezieni pod zarzutem zdrady, a następnie ścięci na wzgórzu w pobliżu zamku Stirling. Zamek Doune został skonfiskowany, przez co jego rola spadła do rezydencji wykorzystywanej przez monarchów w okresach wyjeżdżania na odpoczynek i łowy, a na co dzień zarządzanej przez królewskich kapitanów lub nadzorców (keepers). Mieli oni dbać o okoliczne dobra, ściągać należne podatki oraz przeprowadzać konieczne remonty zamku, których jednak w XV wieku nie było zbyt wiele. Jedynie w 1434 roku miały zostać naprawione stajnie, a w 1467 roku wyposażenie wewnętrzne, między innymi drzwi i łóżka. Dobudowany został wówczas także browar.
W XV stuleciu zamek oprócz powyższych funkcji stanowił także oprawę posagu królewskich małżonek. Król Jakub II podarował go Mari z Geldrii, w 1468 roku Jakub III przekazał Doune swojej Małgorzacie Duńskiej, a w 1503 roku Jakub IV podobnie obdarował Małgorzatę Tudor. Również te działania nie wiązały się z większymi zmianami architektonicznymi zamku, w źródłach pisanych odnotowano jedynie większe wydatki na utrzymanie zamkowych ogrodów oraz licznej służby. Doune kilkakrotnie odwiedziła także królowa Maria Stuart, nocująca na zamku w trakcie swego panowania w latach 1542 – 1567. W czasie jej wymuszonej abdykacji zamek obsadzony był siłami lojalnymi królowej, lecz poddał się po trzydniowej blokadzie oddziałom regenta Matthew Stewarta, czwartego earla Lennox.
W 1581 roku Doune odwiedził król Jakub VI, z inicjatywy którego pod nadzorem mistrza budowlanego Michaela Ewinga i królewskiego mistrza Roberta Drummonda z Carnock przeprowadzono renowację. W tym samym roku władca nadał także sir Jamesowi Stewartowi tytuł lorda Doune i powierzył mu zamek, przez co na skutek małżeńskich koligacji przeszedł on później na własność earlów Morey. Pomimo tego w okresie tym zamek zaczął również pełnić rolę wiezienia stanu, przeznaczonego dla najważniejszych, szlachetnie urodzonych osób uznanych przez władców za przestępców.
W 1645 roku w tracie tzw. Wojny Trzech Królestw Doune zajęte zostało przez Jamesa Grahama, markiza Montrose, jednego z najzdolniejszych dowódców strony rojalistycznej. Po raz kolejny zamek był świadkiem działań wojennych w 1654 roku, gdy w pobliżu miało miejsce starcie Szkotów z angielskimi oddziałami Olivera Cromwella, a obsadzany był garnizonem regularnie w trakcie kolejnych powstań jakobickich: w 1689, 1715 i 1745 roku. Jego wykorzystywanie na szczęście ograniczało się do więzienia żołnierzy rządowych, zamek nie brał udziału w działaniach bojowych, dzięki czemu uniknął zniszczeń i grabieży. W trakcie powstania z 1745 roku garnizonem Doune dowodził bratanek sławnego Rob Roya, natomiast pośród jeńców znajdował się John Home, ceniony londyński dramatopisarz i poeta, któremu udało się uciec z zamku za pomocą powiązanych ze sobą kocy.
W drugiej połowie XVIII wieku zamek podupadł i już około 1800 roku był budowlą niezadaszoną i niezamieszkaną. Stan taki utrzymywał się do lat 80-tych XIX wieku, kiedy to George Stuart, czternasty earl Moray sfinansował prace naprawcze. W drugiej połowie XX wieku jego potomkowie wydzierżawili zabytek państwu, dzięki czemu został on udostępniony dla zwiedzających.
Architektura
Doune zbudowano na niewysokim wzniesieniu, ale w miejscu o znacznych walorach obronnych, z powodu usytuowania pomiędzy rzeką Teith, której zakole graniczyło z zamkiem od południowego – zachodu oraz pomiędzy mniejszym nurtem rzeki Ardoch, meandrującej po wschodniej stronie zamku i wpadającej do Teith po jego południowej stronie. Oba cieki wodne utworzyły w ten sposób długi i wąski półwysep, dogodnie dostępny jedynie od północnego – zachodu.
Zamek wzniesiono na planie nieregularnego sześcioboku o wymiarach około 47,2 x 43,5 metra, wyznaczonego przez obwód murów obronnych dochodzących do 12,2 metrów wysokości, nie licząc wysokiego na 1,8 metra przedpiersia, wydzielonego w zewnętrznych elewacjach przez prostą linię gzymsu. Nieco poniżej niego umieszczono serię przebitych w murach kamiennych odpływów, odprowadzających wodę deszczową z chodników obronnych schowanych za przedpiersiem. Większość zabudowań usytuowana została w północnej części dziedzińca, gdzie wzniesiono w narożniku wysoki donżon z przejazdem bramnym oraz prostokątny w planie budynek wielkiej auli (great hall) stanowiący dłuższym bokiem część północnej fasady zamku. Dodatkowo po stronie zachodniej umieszczony został budynek o charakterze masywnej wieży mieszkalnej, połączony z dwoma kurtynami muru, dłuższą na południu i krótszą, biegnącą ukośnie na północy.
Brama zabezpieczana była dwoma zestawami drewnianych, nabijanych żelazem wrót oraz zamykana broną, która po podniesieniu znajdowała się w niszy umieszczonej w komnacie pierwszego piętra donżonu. Dodatkowym zabezpieczeniem był półkolisty narożny ryzalit donżonu, bezpośrednio flankującej wjazd do zamku. Wewnatrz przejazdu bramnego, po obu jego bokach umieszczono sklepione kolebkowo pomieszczenia przeznaczone dla straży i na podręczne magazyny. Z jednego z nich dostępna była mała cela więzienna, z innego komora w przyziemiu półokrągłego ryzalitu, gdzie znajdowała się studnia. Zachodnia izba strażników zaopatrzona była w kominek oraz w otwór od strony przejazdu bramnego, umożliwiający obserwację i ewentualny ostrzał przeciwników. Było to też pierwotnie jedyne pomieszczenie dostępne bezpośrednio z przejazdu, do komór po stronie wschodniej dostać się można było jedynie od strony dziedzińca. Ze względów bezpieczeństwa wszystkie pomieszczenia w przyziemiu donżonu nie były połączone z pierwszym piętrem, jedynie w komorach wschodnich, w sufitach przepruto nieduże otwory do przekazywania koniecznego zaopatrzenia.
Dwa górne piętra donżonu w średniowieczu były jednoprzestrzenne. Na pierwszym piętrze pierwotnie mieściła się duża komnata o wymiarach 13,4 x 8,1 metra, przykryta na wysokości 7,5 metra sklepieniem kolebkowym. Prawdopodobnie przeznaczona była dla księcia Albany, jako rodzaj mniejszej auli (hall) do codziennej pracy i podejmowania zaufanych gości. Jej oświetlenie zapewniało duże okno umieszczone tuż ponad bramą wjazdową, do niszy którego podciągana była wspomniana brona. Ogrzewanie komnaty zapewniał nietypowy podwójny kominek zwieńczony dwoma łukami odcinkowymi i flankowany kolumienkami. Jego budowa zapewne pozwalała w zależności od potrzeby rozpalać ogień w obu lub jednym palenisku. Dostęp do komnaty możliwy był przez zewnętrzne schody od strony dziedzińca, zabezpieczone murem i zamykane żelazną kratą. Korytarz w grubości muru południowego zapewniał dostęp do niewielkiej izby umieszczonej w czworobocznym ryzalicie stanowiącym przedłużenie przejazdy bramnego od strony dziedzińca. Oświetlało go średniej wielkości okno przeprute nad portalem bramnym, drugi otwór dawał natomiast wgląd z izdebki do głównej komnaty na piętrze donżonu. W północno – zachodnim narożniku tej ostatniej schody zapewniały dostęp do górnej galerii (zapewne przeznaczonej dla muzyków) oraz do chodnika obronnego w koronie muru skrzydła północno – zachodniego. W pobliżu schodów znajdowało się również przejście do przyległej wielkiej auli (great hall). Przeciwny, północno – wschodni narożnik głównej komnaty pierwszego piętra donżonu zawierał przejście na cylindryczną klatkę schodową i do izby w półokrągłym ryzalicie północnym, gdzie otwór w podłodze umożliwiał zaopatrywanie się w wodę z położonej poniżej studni i w zaopatrzenie z dolnych spiżarni. Wspomniane schody zapewniały dojście także na drugie piętro ryzalitu północnego. Tam znajdowała się już nieduża izba mieszkalna, zapewne sypialnia, gdyż jej wyposażeniem była latryna, ozdobny kominek i nieduże lancetowate okno wychodzące na przedpole zamku. Drugie piętro donżonu wypełniało duże pomieszczenie, być może służące za prywatną komnatę księżnej. Ogrzewane było kominkiem osadzonym w ścianie wschodniej i miało dostęp do wnęki po stronie południowej, w której pierwotnie znajdowało się nieduże oratorium z półką ścienną i kamienną pisciną. Oratorium to oryginalnie oddzielone było od komnaty drewnianą ścianką działową. Sąsiadowało z drugą wnęką, osadzoną wraz z oknem w grubości muru południowego. Umieszczony w niej portal i korytarz prowadził na chodnik obronny w koronie kurtyny wschodniej. Trzecie, najwyższe piętro donżonu mogło być podzielone przepierzeniami na mniejsze komnaty, przeznaczone dla członków rodziny lub ważniejszych urzędników zamkowych. Donżon zwieńczony był krenelażem, ponadto w jego narożnikach dobudowane zostały okrągłe bartyzany, a pod dwuspadowym dachem umieszczono poddasze.
Skrzydło północno – zachodnie stanowiło narożnik zamku wciśnięty pomiędzy donżon a zachodnią wieżę mieszkalną. W przyziemiu mieściło ono trzy duże, sklepione kolebkowo komory o przeznaczeniu gospodarczym, dostępne niezależnie z poziomu dziedzińca i nie połączone ze sobą. Pierwsze piętro skrzydła zajmowała natomiast okazała wielka aula (great hall) o wymiarach 20,7 x 8,2 metra, główna komnata reprezentacyjna zamku służąca wydawaniu uczt i przyjęć, przeprowadzaniu uroczystości i wystawnemu podejmowaniu gości. Wejść do niej można było wspomnianym powyżej przejściem z komnaty książęcej donżonu lub poprzez wieżę zachodnią portalem w południowo – zachodnim narożniku auli. Jako, iż przejścia tego używała idąca z kuchni służba, zachodnią część wielkiej auli oddzielono drewnianymi ściankami działowymi, za którymi dokonywano ostatnich przygotowań przed podaniem dań do lordowskiego stołu i za którymi w części północnej wydzielono jeszcze niewielką, podręczną spiżarnię. Obok znajdowały się również cylindryczne schody pozwalające wejść muzykom na górną galerię oraz dalej do chodnika obronnego położonego na koronie murów. Komunikację pionową auli zapewniały też schody prowadzące do wschodniej komory w przyziemiu, skąd zapewne donoszono wino na pański stół. Wielka aula przykryta była otwartą, drewnianą więźbą dachową, a oświetlana dużymi oknami od strony dziedzińca, przy czym we wnęce jednego z nich umieszczono przejście do małego alkierza z latryną w grubości muru (co ciekawe skierowaną w stronę dziedzińca, zapewne przeznaczoną tylko dla najdostojniejszych mieszkańców). Jedno okno od zachodu oraz trzy okna północne (dwa półkoliste i jedno wąskie prostokątne oświetlające część auli za ścianką działową) przepruto także od strony zewnętrznej. Znajdowały się one po obu stronach smukłego półokrągłego ryzalitu, który mimo, iż był konstrukcją pełną, bez pomieszczeń wewnątrz i otworów strzelczych, umożliwiał ostrzał flankowy z górnej platformy. Mógł też służyć za masywną przyporę wzmacniającą konstrukcję budynku. Główny stół księcia i najważniejszych domowników umiejscowiony był w auli po stronie zachodniej, prawdopodobnie na jakiegoś rodzaju drewnianym podwyższeniu. W części środkowej znajdować się musiały stoły pozostałych biesiadników, a także otwarte palenisko z którego dym ulatywał do lufcika w kalenicy dachu.
Wieża zachodnia otrzymała nieregularny w planie kształt, dostosowany do układy muru obronnego z wypełnieniem obszaru stykającego się ze skrzydłem północno – zachodnim. Właśnie w tym narożniku dziedzińca poprowadzono główne wejście, mianowicie schody, pierwotnie o konstrukcji drewnianej, prowadzące na pierwsze piętro, do tzw. pomieszczenia serwisowego w którym służba odbierała posiłki z kuchni i przenosiła do wielkiej auli. Odbywało się to za pomocą dwóch sporych otworów o eliptycznych zwieńczeniach, otwartych z jednej strony na sień serwisową a z drugiej na znajdującą się na pierwszym piętrze wieży kuchnię. Kuchnia przykryta była sklepieniem kolebkowym z otworami mającymi za zadanie polepszać wentylację. W zachodniej części znajdowało się okazałe palenisko, po przeciwnej zaś stronie w narożniku piec chlebowy, o późniejszej jednak dacie powstania. Elementem pierwotnego wyposażenia były natomiast dwa odpływy na nieczystości, przejście do wykusza latrynowego oraz portal południowy, mający łączyć się z niezrealizowanym skrzydłem południowo – zachodnim. Przyziemie wieży mieściło dwie sklepione kolebkowo komory gospodarcze, natomiast pierwsze piętro, dostępne schodami w murze wschodnim (tworzącymi w elewacji od strony dziedzińca nieduże wybrzuszenie), okazałą komnatę przeznaczoną dla gości. Ogrzewał ją ozdobny kominek, oświetlały dwa okna, a dwa przejścia zapewniały dostęp do zachodnich alkierzy. W jednym z nich znajdowała się latryna. Górną część wieży zajmowały dwa poddasza przykryte osobnymi dachami dwuspadowymi oraz otaczające je chodniki obronne, ukryte jak na pozostałych budowlach zamku za przedpiersiem z krenelażem.
Fundator zamku planował rozbudować go o kolejne skrzydła, do czego jednak nigdy nie doszło. Świadczą o tym przede wszystkim strzępia w południowej ścianie wieży zachodniej, do której chciano zapewne przystawić kolejny budynek. Ostatecznie w miejscu tym utworzono jedynie małą furtę wypadową pozwalającą szybciej dostać się nad rzekę. Kolejne okazałe skrzydło stanąć miało w południowej części dziedzińca, przepruto nawet w tym celu w murze cztery okazałe okna z których jedno otrzymało nawet kamienne siedziska we wnęce od strony dziedzińca. Pomniejsze zabudowania musiały się znajdować lub były planowane także po stronie wschodniej, widoczne są tam bowiem fundamenty trzech w przybliżeniu kwadratowych pomieszczeń ułożonych w jednym trakcie. Pośrodku dziedzińca funkcjonowała studnia, niezbędna dla codziennego życia mieszkańców zamku.
Stan obecny
Zamek Doune dzięki uniknięciu jakichkolwiek większych zniszczeń wojennych czy też celowych rozbiórek, a także dzięki rozpoczętym stosunkowo wcześnie pracom renowacyjnym, jest dziś jednym z najlepiej zachowanych zamków na terenie Szkocji. Znajduje się pod opieką agendy Historic Scotland która udostępnia go zwiedzającym od 1 kwietnia do 30 września, codziennie w godzinach od 9.30 do 17.30 oraz w okresie od 1 listopada do 31 marca w godzinach od 9.30 do 16.30, przy czym w okresie zimowym zamknięty jest w czwartki i piątki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Scottish baronial castles 1250-1450, Oxford 2009.
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Simpson W.D., Doune Castle, „Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland”, volume 72, 1937-1938.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.