Historia
W latach 20-tych XIII wieku biskup Gilbert de Moravia, prawdopodobnie z powodu zamordowania dwóch swoich poprzedników w Halkirk, przeniósł siedzibę diecezji Caithness do Dornoch. Zapewne wkrótce potem rozpoczęto tam budowę nowego kościoła katedralnego, który jeszcze w XV wieku był przebudowywany lub którego budowę dopiero wówczas ukończono (na co wskazują późnośredniowieczne cechy stylistyczne widoczne na rycinie z XVIII wieku).
Prezbiterium kościoła musiało być ukończone do 1239 roku, kiedy to z Halkirk do Dornoch sprowadzono doczesne szczątki biskupa Adama, a w 1245 roku pochowano biskupa Gilberta. Następnie trzy lata później w ukończonym południowym ramieniu transeptu pochowany miał być William, earl Sutherland. W 1291 roku angielski król Edward I podarował kanonikom drewno dębowe z lasu Darnaway, co prawdopodobnie wiązało się z koniecznością zadaszenia ukończonych już murów korpusu nawowego. Prawdopodobnie to ta część katedry runęła w 1428 roku z powodu braku remontów i zaniedbań, co spowodowało konieczność sprzedaży papieskich odpustów na pokrycie kosztów odbudowy.
W 1570 roku katedra oraz miasto zostały spalone przez Mackayów z Strathnaver w trakcie międzyklanowych porachunków. W kolejnych latach odbudowano i wykorzystywano jedynie wschodnią część kościoła, korpus nawowy pozostawiono natomiast w stanie postępującej ruiny. W 1605 roku ponowne zniszczenia spowodowała silna wichura, po której w 1616 zadaszono transept i prezbiterium, wykorzystywane jako kościół parafialny. W 1726 roku wzniesiono nową iglicę na wieży, natomiast w latach 1835-1837 architekt William Burn przeprowadził gruntowną renowację kościoła, przy czym zniszczono pozostałości średniowiecznego korpusu, a na jego miejscu wzniesiono nową, pojedynczą nawę.
Architektura
Katedrę wzniesiono z miejscowego piaskowca jako budowlę o formie trójnawowej bazyliki na planie krzyża łacińskiego o długości około 40 metrów, z transeptem, czworoboczną wieżą na przecięciu naw oraz jednonawowym prezbiterium na planie prostokąta po stronie wschodniej. Pierwotnie na południe od korpusu kościoła znajdował się jeszcze kapitularz.
Wieża otrzymała niedużą wysokość i przysadzisty kształt, któremu smukłości nadała wysoka iglica. Górną kondygnację wieży zwieńczono przedpiersiem osadzonym na wystających wspornikach, przechodzącym w narożach w zaokrąglone bartyzany, na kształt świeckich szkockich wież mieszkalnych.
Prezbiterium oświetlały po trzy podłużne, ostrołukowe okna od północy, południa i wschodu, połączone na każdej elewacji gzymsem tworzącym u góry ostrołuczne obramienia archiwolt okien (pierwotnie podtrzymywane przez wałki) oraz kolejnym gzymsem, tym razem prostym, biegnącym tuż pod ławami parapetów. W ścianie wschodniej przepruto jedno dodatkowe ostrołukowe okno ponad triadą otworów, umieszczone w części szczytowej.
Korpus nawowy pierwotnie posiadał pięć lub sześć przęseł długości oraz trzy nawy, z nawą główną o szerokości prezbiterium. Wewnątrz poszczególne nawy rozdzielały cylindryczne filary niosące ostrołukowe, profilowane arkady, ponad którymi przepruto niewielkie okna clerestorium, na rycinie z XVIII wieku mające prostokątną formę. Nawy boczne były natomiast oświetlane małymi oknami o półkolistych zwieńczeniach. Fasadę zachodnią wyróżniono dużym ostrołukowym, pięciodzielnym oknem o przecinających się laskach maswerku, sugerującym wraz z podziałami międzynawowymi albo późnośredniowieczną przebudowę korpusu, albo jego bardzo późne ukończenie. Pozostałe części kościoła wskazują na jego XIII-wieczne pochodzenie i podobieństwo do katedry w Brechin.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się średniowieczne mury transeptu, wieży (z nowożytną iglicą) oraz prezbiterium, przy czym dachy, sklepienia i więźba dachowa są efektem XIX-wiecznej renowacji, podobnie jak wzniesiony od podstaw jednonawowy korpus. Nowożytne są również dwie kruchty przy północnym i południowym ramieniu transeptu oraz aneksy w narożnikach między prezbiterium a transeptem.
W niedalekiej odległości od katedry znajduje się dawny pałac biskupi, znacznie jednak przebudowany po zniszczeniach z 1570 roku i w trakcie późniejszych nowożytnych renowacji. Jego dominującym elementem jest smukła wieża mieszkalna zwieńczona czterema narożnymi bartyzanami. Obecnie pałac funkcjonuje jako hotel.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Second report and inventory of monuments and constructions in the county of Sutherland, Edinburgh 1911.