Historia
Kościół św. Cuthberta zbudowany został w pierwszej połowie XII wieku z inicjatywy możnego Gospatrica II, earla Lothian i Dunbar, zmarłego w 1147 roku lub jego następcę o tym samym imieniu, żyjącego do roku 1166. W kolejnych latach XII wieku w źródłach pisanych pojawił się proboszcz miejscowej parafii Robert Avenel z Dalmeny (Dumanie), a w XIII wieku kościół przekazany został mnichom z opactwa Jedworth.
W 1671 roku do średniowiecznej budowli dostawiona została przez earla Rosebery nawa północna, a romańską nawę częściowo wyburzono, by otworzyć ją na wstawioną wówczas emporę. Kolejne przekształcenia nastąpiły w 1937 roku, kiedy to wzniesiono nową wieżę kościelną, postawioną na miejscu średniowiecznej, która prawdopodobnie zniszczona została w okresie reformacji.
Architektura
Romański kościół składał się ze zbudowanego z kamiennych ciosów prostokątnego, jednonawowego korpusu o wymiarach 12,8 x 5,5 metra z lekkim ryzalitem po stronie południowej mieszczącym portal wejściowy. Po stronie wschodniej usytuowano prawie kwadratowe w planie (4,9 x 4,6 metra), jednoprzęsłowe prezbiterium, zamknięte podłużną apsydą na planie podkowy. Po stronie zachodniej kościoła pierwotnie znajdować się mogła czworoboczna wieża, po której w XIX wieku pozostały jedynie dwie ściany przekształcone w przypory. Byłaby więc ona nieco węższa od korpusu nawowego.
Nawę oświetlały od południa trzy półkoliście zwieńczone okna, a jej ściana północna pierwotnie miała co najmniej jeden otwór okienny. Po jednym podobnym oknie oświetlało od północy i południa kwadratowe przęsło prezbiterium, apsydę natomiast przepruto symetrycznie trzema oknami. Wszystkie okna oflankowano kolumienkami, zwieńczonymi łukiem zdobionym wzorem jodełkowym oraz fasetowanym fryzem. Tuż poniżej okien, naokoło całej budowli pociągnięto gzyms, wzbogacony zatartymi dziś już w dużej części motywami roślinnymi, który rozdzielił horyzontalnie cały kościół na dwie części. Podobnie wszystkie elewacje zaopatrzono w niewysoki cokół, zaś okap dachów zamontowano na wysuniętych przed lico ścian wspornikach, ozdobionych groteskowymi głowami, zwierzętami i w niektórych przypadkach prostymi zdobieniami.
Bardzo ozdobną formę otrzymał również półokrągły, uskokowy portal wejściowy, osadzony w płytkim ryzalicie, flankowany dwoma kolumienkami z każdej strony: zewnętrznymi obłymi i wewnętrznymi ośmiobocznymi. Zarówno ich kapitele jak i składająca się z szeregu klińców archiwolta portalu (13 wewnętrznych i 17 zewnętrznych klińców), otrzymały zdobienia figuralne w postaci zwierząt, masek i fantastycznych bestii (część z nich mogła być związana ze znakami zodiaku, inne zapożyczono z bestiariuszy). Co więcej także górna część ryzalitu wejściowego została udekorowana wałkami, wzajemnie przeplatającymi się ślepymi arkadami i konsolami.
Wewnątrz na prezbiterium nawa otwarta została wspaniałym łukiem tęczy, którego trzy uskoki arkady ozdobiono wzorem w jodłę i zamknięto u góry czterolistnym fryzem. Łuk osadzono na trzech kolumienkach z każdej strony, zaopatrzonych w proste bazy i „falbankowe” kapitele. Prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowym z żebrami ozdobionymi podobnymi wzorami co łuk tęczy i osadzonymi na narożnych wspornikach wyrzeźbionych w formę głów maszkaronów. Jedyne oświetlenie zapewniało tu pojedyncze półkoliste okno w ścianie południowej. Apsyda dostępna była z prezbiterium poprzez arkadę zbliżoną do łuku tęczowego (ale jedynie o dwóch uskokach) i także była przesklepiona krzyżowo, z żebrami i wspornikami naśladującymi te w prezbiterium. Oświetlenie apsydy zapewniały trzy okna, po jednym z każdej strony, przy czym wschodnie było nieco większe. Od strony zewnętrznej charakterystycznym elementem prezbiterium i apsydy był rząd 46 konsol umieszczonych pod okapem dachu, udekorowanych groteskowymi głowami o ludzkich i zwierzęcych cechach.
Stan obecny
Kościół w Dalmeny uchodzi dziś za najlepiej zachowany romański zabytek architektury sakralnej na terenie Szkocji, w którym zachowane zostały zdobienia o wyjątkowej jakości i bogactwie. Tym większa szkoda, iż tuż przed II wojną światową, w okresie w którym wydawałoby się iż ochrona tak cennych budowli była już priorytetem, postanowiono go zdominować neoromańską wieżą. Choć stara się ona naśladować pierwotne formy to jednak jej uproszczone, pozbawione dekoracji i rażące nowością elewacje zbyt mocno kontrastują z romańską nawą i prezbiterium. Nowożytne dobudówki przysłoniły także północną część pierwotnego kościoła, a co więcej część muru nawy została wyburzona by umożliwić przejście na XVII-wieczną emporę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.