Historia
Kościół św. Cuthberta zbudowany został około połowy XII wieku. Powstał z inicjatywy możnego Gospatrica II, earla Lothian i Dunbar, zmarłego w 1147 roku, lub jego następcy o tym samym imieniu, żyjącego do roku 1166. Budowla uzyskała wyjątkowo bogatą formę, jak na tak małą osadę, jaką było Dalmeny (pierwotnie Dumanie, Dumany). Przypuszczalnie kościół był stacją na trasie pielgrzymkowej do St Andrews, nie bez znaczenia mogła być także bardzo bliska lokalizacja ważnej przeprawy w South Queensferry. Z pewnością znaczenie miało bogactwo fundatorów, których stać było na zatrudnienie wyszkolonego warsztatu, być może związanego z angielskim Durham lub opactwem Dunfermline (pracującego też przy podobnym kościele w Leuchars).
W późnych latach XII wieku w źródłach pisanych pojawił się proboszcz miejscowej parafii, Robert Avenel z Dalmeny. Około 1180 roku kościół w Dalmeny podarowany został opactwu Jedburgh przez Waltheofa, syna Gospatrica III. Był to hojny dar, bowiem parafia Dalmeny była wówczas jedną z najbogatszych w regionie, większe dochody generowały jedynie Linlithgow i Kirkliston. Funkcje parafialne pod patronatem augustianów z Jedburgh kościół św. Cuthberta pełnił do okresu reformacji, kiedy to został przekształcony w świątynię protestancką.
W 1671 roku do średniowiecznej budowli dostawiona została przez earla Rosebery nawa północna, natomiast romańską nawę częściowo wyburzono, by otworzyć ją na wstawioną wówczas do wnętrza emporę. Kolejne przekształcenia nastąpiły w 1937 roku, kiedy to wzniesiono nową wieżę kościelną, postawioną na miejscu średniowiecznej, która prawdopodobnie zniszczona została w okresie reformacji lub uległa zawaleniu jeszcze w XV stuleciu.
Architektura
Romański kościół składał się ze zbudowanego z kamiennych, dokładnie opracowanych ciosów prostokątnego, jednonawowego korpusu o wymiarach 12,8 x 5,5 metra, z lekkim ryzalitem po stronie południowej mieszczącym portal wejściowy. Po stronie wschodniej usytuowano prawie kwadratowe w planie, jednoprzęsłowe prezbiterium wielkości 4,9 x 4,6 metra, zamknięte podłużną apsydą na planie podkowy. Po stronie zachodniej kościoła pierwotnie znajdować się mogła czworoboczna wieża, po której w XIX wieku pozostały jedynie dwie ściany przekształcone w przypory. Byłaby więc ona nieco węższa od korpusu nawowego.
Nawę oświetlały od południa trzy półkoliście zamknięte okna. Ściana północna pierwotnie miała co najmniej jeden otwór okienny. Po jednym podobnym oknie oświetlało od północy i południa kwadratowe przęsło prezbiterium, apsydę natomiast przepruto symetrycznie trzema oknami. Wszystkie okna oflankowano kolumienkami, zwieńczonymi łukiem zdobionym wzorem jodełkowym oraz fasetowanym fryzem. Tuż poniżej okien, naokoło całej budowli pociągnięto gzyms, wzbogacony zatartymi dziś już w dużej części motywami roślinnymi, który rozdzielił horyzontalnie cały kościół na dwie części. Podobnie wszystkie elewacje zaopatrzono w niewysoki cokół, zaś okap dachów zamontowano na wysuniętych przed lico ścian wspornikach, ozdobionych groteskowymi głowami, zwierzętami i w niektórych przypadkach prostymi zdobieniami.
Bardzo ozdobną formę otrzymał półokrągły, uskokowy portal o stosunkowo wąskim wejściu. Osadzono go w płytkim ryzalicie, z dwoma kolumienkami w uskokach z każdej strony: zewnętrznymi obłymi i wewnętrznymi ośmiobocznymi. Zarówno ich kapitele jak i składająca się z szeregu klińców archiwolta portalu (13 wewnętrznych i 17 zewnętrznych klińców), otrzymały zdobienia figuralne w postaci zwierząt, masek i fantastycznych bestii. Część z nich mogła być związana ze znakami zodiaku, inne zapożyczono z bestiariuszy (feniks, nagi mężczyzna i kobieta siedzący naprzeciw siebie w płomieniach, bazyliszek, smok, potwór morski, orzeł, jeleń, pelikan, walczące smoki, lew, gryf, wąż oraz baranek boży). Co więcej także górna część ryzalitu wejściowego została udekorowana wałkami, wzajemnie przeplatającymi się ślepymi arkadami i konsolami.
Wewnątrz na prezbiterium nawa otwarta została wspaniałym łukiem tęczy, którego trzy uskoki arkady ozdobiono wzorem w jodłę i zamknięto u góry czterolistnym fryzem. Łuk osadzono na trzech kolumienkach z każdej strony, zaopatrzonych w proste bazy i „falbankowe” kapitele. Prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowym z żebrami ozdobionymi podobnymi wzorami co łuk tęczy i osadzonymi na narożnych wspornikach wyrzeźbionych w formę głów maszkaronów. Jedyne oświetlenie zapewniało tu pojedyncze półkoliste okno w ścianie południowej. Apsyda dostępna była z prezbiterium poprzez arkadę zbliżoną do łuku tęczowego (ale jedynie o dwóch uskokach) i także była przesklepiona krzyżowo, z żebrami i wspornikami naśladującymi te w prezbiterium. Oświetlenie apsydy zapewniały trzy okna, po jednym z każdej strony, przy czym wschodnie było nieco większe. Od strony zewnętrznej charakterystycznym elementem prezbiterium i apsydy był rząd 46 konsol umieszczonych pod okapem dachu, udekorowanych groteskowymi głowami o ludzkich i zwierzęcych cechach.
Stan obecny
Kościół w Dalmeny uchodzi dziś za najlepiej zachowany romański zabytek architektury sakralnej na terenie Szkocji, w którym przetrwały zdobienia o wyjątkowej jakości i bogactwie. Tym większa szkoda, iż tuż przed II wojną światową, w okresie w którym wydawałoby się, iż ochrona tak cennych budowli była już priorytetem, postanowiono go zdominować neoromańską wieżą. Choć stara się ona naśladować pierwotne formy to jednak jej uproszczone, pozbawione dekoracji i rażące nowością elewacje zbyt mocno kontrastują z romańską nawą i prezbiterium. Nowożytne dobudówki przysłoniły także północną część pierwotnego kościoła, a co więcej część muru nawy została wyburzona by umożliwić przejście na XVII-wieczną emporę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cusack C.M., Two Scottish Romanesque Parish Churches: St Athernase, Leuchars and St Cuthbert, Dalmeny, „Journal of the Sydney Society for Scottish History”, 15/2015.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.