Historia
Ziemie Leanach pierwotnie wchodziły w skład dóbr rodu Forbes. Po raz pierwszy pojawiły się w przekazach źródłowych na XVI-wiecznej mapie, oznaczone jako Lionach, co po gaelicku oznaczało podmokłą, zabagnioną równinę lub pastwisko. Nie wiadomo kiedy dokładnie wzniesiono gospodarstwo Leanach, jednak z pewności istniało ono przed 1746 rokiem, kiedy to miejscowe dobra stały się słynne z powodu bitwy pod Culloden Moor, podczas której jakobiccy górale, wspierani przez oddziały francuskie, zostali pokonani przez siły królewskie.
W czasie XVIII-wiecznych walk dzierżawcą Leanach był niejaki Donald Mackenzie, który poniósł liczne straty w żywym inwentarzu, zbożu, whisky i mleku, z powodu operujących w pobliżu wojsk i wymiany ognia. Samo domostwo najpewniej przetrwało bitwę, gdyż w późniejszych latach było kilkakrotnie remontowane. Zniszczeniu natomiast miała ulec sąsiednia stodoła, w której według tradycji wojska rządowe spaliły około trzydziestu rannych jakobitów (w rzeczywistości kwaterę mogli mieć w niej po bitwie angielscy chirurdzy polowi).
W połowie XIX wieku w gospodarstwie mieszkało i pracowało pięć osób, lecz wkrótce potem budynki zaczęły podupadać, co doprowadziło między innymi do rozebrania jednego ze skrzydeł. Bella MacDonald, ostatnia prywatna mieszkanka domostwa, zmarła w 1912 roku, dzięki czemu budowla mogła zostać przejęta przez Gaelic Society of Inverness, poddana renowacji i udostępniona dla turystów.
Architektura
Domostwo Leanach wzniesione zostało jako na planie prostokąta z niskimi kamiennymi ścianami, podpartymi w późniejszym okresie masywnymi przyporami zachodnimi: narożną i położoną obok, w połowie długości ściany. Po ich przeciwnej stronie wzniesiono nieduży ryzalit mieszczący dodatkową, czworoboczną izbę, a pierwotnie drugi taki ryzalit znajdował się po zachodniej stronie, nadając budowli kształt litery T. Z głównym budynkiem początkowo sąsiadowała stodoła, jeszcze prostszy kamienny, kryty strzechą budynek na planie prostokąta. Ponadto po stronie wschodniej znajdował się kolejny budynek, być może pełniący rolę stajni.
Główna część domostwa przykryta została strzechą, uformowaną w dwuspadowy dach nad główną częścią i osobny dwuspadowy daszek nad bocznym skrzydłem. Strzechę ułożono w prostokątne tafle i przymocowano do więźby dachowej drewnianymi kołkami. Pod nimi cienkie drewniane gałęzie zostały przymocowane do strzechy, stanowiąc dla niej dodatkowe wsparcie i zapobiegając ześlizgiwaniu się. Kamienne ściany częściowo uzupełniono darnią, natomiast nieobrobione polne kamienie łączone były zaprawą z gliny. Konstrukcja więźby dachowej opierała się na typowym dla Szkocji rozwiązaniu z parami zakrzywionych lub wygiętych belek, które wraz z krótkimi belkami poprzecznymi (jętkami) i wzdłużnymi tworzyły ramę (ang. cruck frame). Dolne końce wygiętych belek opierano na kamiennych murach obwodowych, zapewniających solidny fundament i zapobiegających gniciu pod wpływem wilgoci.
Oświetlenie wnętrza zapewniały małe, czworoboczne otwory okienne, wejście zaś umieszczono w kącie utworzonym przez ryzalit i główną część, być może by zminimalizować przeciągi. Możliwe jednak, iż oryginalnie w budynku nie było żadnych okien lub były one jeszcze mniejsze. Charakterystyczne było również umieszczenie częściowo ukrytych otworów strzeleckich, które mogły zabezpieczać wejście do budynku. Wewnątrz początkowo ogrzewanie mogło być zapewniane przez otwarte palenisko.
Stan obecny
Domostwo Leanach nie jest oczywiście budowlą stricte średniowieczną, ale wzniesioną w tradycji budowlanej, jaka był popularna na terenie Szkocji od czasów średniowiecznych po wczesnonowożytne. Dotrwało do czasów współczesnych w nieco zmienionym kształcie, bez jednego z bocznych skrzydeł, ze ścianą podpartą przyporami i z wnętrzem upodobnionym do tego, jakie mogło funkcjonować w XIX wieku. Jest ono obecnie częścią kompleksu muzealnego wraz z polem bitwy Culloden i znajduje się pod opieką organizacji National Trust for Scotland.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beaton E., Scotland’s traditional houses: from cottage to tower-house, London 1997.
Sadler J., Culloden: the last charge of the Highlands clans, 1746, Stroud 2006.
Strona internetowa canmore.org.uk, Culloden Moor, Old Leanach Farmhouse.