Historia
Nie wiadomo kiedy dokładnie wzniesiony został kościół w Cullen, choć musiało mieć to miejsce przed 1236 rokiem, kiedy to po raz pierwszy został odnotowany w źródłach pisanych. Funkcjonowała wówczas najstarsza część budowli, czyli nawa. W 1536 roku dobudowana została południowa kaplica św. Anny (późniejsze południowe ramię transeptu), a gdy w 1543 roku kościół stał się kolegiatą, powiększeniu uległo prezbiterium.
Świątynia w Cullen stała się jedną z trzydziestu kilku powstałych w XV/XVI wieku w całej Szkocji kolegiat, fundowanych przez miejscowych lairdów, którzy finansowali zgromadzenia kanoników przy kościołach, mających za zadanie odprawianie mszy za dusze dobroczyńcy, jego żony i całej rodziny. Ufundowana przez Alexandra Ogilvy kolegiata w Cullen składała się z proboszcza, sześciu prebend dla księży i dwóch chłopców śpiewających w chórze. Nie przetrwała ona długo, gdyż zniesiona została już w okresie szkockiej reformacji około 1560 roku.
W późnych latach XVI stulecia kościół służył jako budowla parafialna. Na początku XVII wieku został ponownie przebudowany, między innymi zamontowano w środku emporę patronacką. Najpóźniej, pod koniec XVIII stulecia, wybudowane zostało północne ramię transeptu oraz współczesna zakrystia z drugiej połowy XX wieku. Co ciekawe pomiędzy 1820 a 1830 cała osada Cullen, poza kościołem, została przeniesiona na nowe miejsce, a stare zabudowania wyburzono, by umożliwić rozbudowę rezydencji earla Seafield.
Architektura
Kościół wzniesiony został z nieobrobionego piaskowca oraz z większych bloków granitu użytych do ukształtowania ościeży okiennych i drzwiowych oraz do wzmocnienia narożników budowli. W XIII wieku składał się on z orientowanej na linii wschód – zachód pojedynczej, salowej nawy o długości około 18 metrów, bez wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium.
W pierwszej połowie XVI wieku po stronie południowej dostawiono kwadratową w planie kaplicę, a niewiele później przedłużono prezbiterium ku wschodowi, nadając nowej części tą samą szerokość, lecz nieco mniejszą wysokość. W ściany wstawiono wówczas późnogotyckie okna, spośród których wyróżniało się zwłaszcza duże, ostrołucznie zamknięte, czwórdzielne okno w południowej ścianie kaplicy i we wschodniej ścianie prezbiterium. Zmiany dotknęły także wnętrze kościoła w którym umieszczono późnogotyckie elementy w postaci niszy ściennej zwieńczonej łukiem w ośli grzbiet, czy też monumentalny nagrobek Alexandera Ogilvie z Findlater i Deskford, osadzonego w północnej ścianie prezbiterium.
Stan obecny
Kościół dotrwał do czasów współczesnych w mocno przekształconej formie. Oprócz powiększenia o północne ramię transeptu, zakrystię, zewnętrzne schody, czy dzwonnicę na sygnaturkę, wymianie w okresie nowożytnym uległa większość detali architektonicznych w postaci portali wejściowych, ościeży okiennych i ich maswerków. Oryginalne, późnogotyckie okna maswerkowe znajdują się w ścianach szczytowych kaplicy i prezbiterium, być może starsza jest para okien zachodnich. Najcenniejsze późnogotyckie elementy zachowały się wewnątrz, w postaci XV-wiecznej płyty nagrobnej, XVI-wiecznego, bogato zdobionego grobowca Alexandra Ogilvie i XVI-wiecznego sakramentarium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.