Historia
Skalisty cypel Cruggleton zamieszkiwany był już od czasów epoki żelaza, kiedy to funkcjonowała tu osada z typowymi dla celtyckiej społeczności okrągłymi domostwami, zastąpiona około VIII stulecia wczesnośredniowieczną drewnianą aulą. W XII lub XIII wieku na cyplu uformowano ziemny kopiec na którym wzniesiono drewniany gródek o formie motte and bailey należący do lordów Galloway, a następnie do earlów Buchan z rodu Comynów, poświadczonych w 1282 roku. Podczas pierwszej wojny o szkocką niepodległość zamek prawdopodobnie bez walki zajęty został przez Anglików, przy czym wspomniano wówczas, iż jakoby miał on posiadać aż osiem wież. Musiały one wymagać renowacji i nowego pokrycia dachowego, gdyż ówczesny właściciel Cruggleton, sir John Comyn, otrzymał od angielskiego władcy pozwolenie na wydobycie rudy ołowiu na wyspie Man.
Na początku XIV wieku zamek zajęty został przez szkockiego króla Roberta I i podarowany Williamowi de Soulis pełniącemu urząd strażnika Szkocji (Guardian of Scotland). Nowy właściciel wkrótce utracił go jednak, prawdopodobnie z powodu utrzymywania zażyłych stosunków z wrogimi władcy Comynami. Nie wiadomo czy Cruggleton zostało zniszczone lub uszkodzone w trakcie walk Roberta I z politycznymi przeciwnikami lub w czasie starć z Anglikami, ostatecznie jednak po konfiskacie majątku rodu de Soulis w 1320 roku, zamek oddany został pod zarząd opactwa Whithorn.
W 1360 roku szkocki król Dawid II nadał Cruggleton Gilbertowi Kennedy z Dunure, najpewniej jako wynagrodzenia za pomoc w spłaceniu okupu i uwolnieniu z angielskiej niewoli, do której król dostał się po przegranej w 1346 roku bitwie pod Neville’s Cross. Już jednak po paru latach zamek przeszedł na ród Douglasów z tzw. czarnej gałęzi rodziny, z których inicjatywy w Cruggleton zbudowana została murowana wieża mieszkalna. Ewentualnie jej początki sięgać mogą czasów, gdy właścicielami zamku byli zakonnicy z Whithorn, będący ponownie posiadaczami Cruggleton od 1424 roku. Zamek miał zostać zniszczony w trakcie walk z 1455 roku, gdy Douglasowie zostali pozbawieni majątku i pokonani przez króla Jakuba II.
W XVI wieku odbudowany zamek nadal pełnił funkcje mieszkalne i obronne. W 1563 roku z powodu możliwości konfliktu ze Szkocją, angielska królowa Elżbieta I Tudor wysłała na północ szpiegów, by dokonali oni inspekcji obwarowań i możliwości obrony przeciwników. Odnotowano wówczas, iż Cruggleton broniony był jedynie przez dwóch zbrojnych, choć ich liczba zwiększała się do 20 w chwili gdy na zamku przebywał przeor Whithorn. Ostatecznie do angielskiej inwazji nie doszło, lecz rozpoczęta w Szkocji reformacja doprowadziła do odebrania zakonnikom Cruggleton. Zamek przejął lord Robert Stewart, nieślubny syn Jakuba V i świecki administrator klasztoru Whithorn, lecz pragnął go zdobyć także sir John Fleming, który w 1569 roku rozpoczął oblężenie Cruggleton. Zakończyło się ono zdobyciem zamku, lecz nie zakończeniem konfliktu, którego rozwiązanie regent Szkocji powierzył Patrickowi Vaus z Barnbarroch. Ten zadecydował o oddaniu Cruggleton Margaret Stewart, pani z Ochiltree a jednocześnie siostrze sir Johna Fleminga.
Pod koniec XVI wieku zamek był własnością sir Patricka Vausa, który prawdopodobnie jednak nigdy w nim nie zamieszkiwał. Po śmierci w 1598 roku Cruggleton formalnie przejął jego syn o imieniu John, który wkrótce przekazał zamek pod zarząd krewnego swojej żony, Petera MacDowella z Machermore. Ten z kolei w 1606 roku odprzedał Cruggleton Jamesowi Kennedy z Blairquhan. W kolejnych latach liczni właściciele często się zmieniali, co z pewnością nie służyło dobrze utrzymaniu w należytym stanie budowli. W latach 80-tych XVII wieku zamek opisywany był już jako zrujnowany i zaniedbany, prawdopodobnie w okresie tym został też ostatecznie opuszczony.
Architektura
Zamek z XII wieku usytuowany został na sztucznym kopcu ziemi o wymiarach około 31 x 29 metrów w pobliżu wysokich na 40-60 metrów i skalistych klifów, opadających po stronie wschodniej do wód zatoki Cruggleton. Po przeciwnej, zachodniej stronie, w odległości około 50 metrów, cypel odcięty został od reszty terenu półkolistym przekopem o szerokości około 11-12 metrów i głębokości nieco powyżej 2 metrów. W części południowo – zachodniej przerwa w przekopie o szerokości około 4 metrów przechodziła w rodzaj grobli, drogi wjazdowej do zamku o kształcie przypominającym literę L.
Zamek z XII wieku posiadał wyłącznie drewniano – ziemne obwarowania, prawdopodobnie w formie palisady bądź częstokołu oraz wzniesionej z nietrwałych materiałów wieży lub budynku na szczycie kopca. Na południe od niej funkcjonować mógł jeszcze starszy, wczesnośredniowieczny, drewniany budynek auli (hall).
W drugiej połowie XIII wieku, najpewniej z fundacji rodu Comynów, zamek otoczono kamiennym murem obwodowym, który zastąpił wcześniejsze drewniane obwarowania. Wzniesiono również w centralnej części wzniesienia nową, kamienną wieżę mieszkalną o wymiarach w planie około 15 x 9 metrów, nie jest natomiast pewne gdzie miałoby się znajdować wspomniane w źródłach pisanych z lat 80-tych XIII wieku osiem wież.
Ostatnia wielka przebudowa z pierwszej połowy XV wieku doprowadziła do powstania kolejnej wieży mieszkalnej, usytuowanej wewnątrz obwodu murów. Zastąpiła ona starszą konstrukcję z XIII wieku i miała wymiary w planie około 9,4 x 8,6 metra ze sklepionym kolebkowo przyziemiem. Jej zwieńczenie prawdopodobnie miało formę w postaci przedpiersia z krenelażem (oraz być może z machikułami), podobnie blankami zabezpieczony był mur obwodowy. Ponadto na dziedzińcu znajdowały się wówczas liczne zabudowania pomocnicze, najpewniej mieszczące zaplecze gospodarcze zamku. Mieściły się one po stronie północnej (6×6 metrów), wschodniej (7×7,5 metra) i południowej.
Stan obecny
Obecnie na poszarpanym ziemnym kopcu kryjącym porośnięte trawą relikty dawnych zabudowań widoczne są jedynie ruiny XV-wiecznej wieży mieszkalnej w postaci kamiennego łuku sklepienia jej dolnej kondygnacji. Czytelny jest również przekop oraz grobla wiodąca na teren zamku. Wstęp możliwy jest za darmo bez ograniczeń.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fourth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume I), county of Wigtown, Edinburgh 1912.
Toolis R., A Survey of the Promontory Forts of the North Solway Coast [w:] The Transactions of Dumfriesshire and Galloway Natural History and Antiquarian Society, Dumfries 2003.