Historia
Crookston otrzymało swą nazwę od Roberta de Croc, normandzkiego rycerza, który osiedlił się w Szkocji w czasach króla Dawida I, w późnych latach XII wieku. Wzniósł on obronno – mieszkalną siedzibę o konstrukcji drewniano – ziemnej, być może wykorzystującą wcześniejsze, zastane przez Roberta zabudowania. Pozostawała ona w rękach jego spadkobierców do 1330 roku, kiedy to Crookstone zakupił sir Alan Stewart. Nowy właściciel zginął już trzy lata później w starciu z Anglikami pod Halidon Hill, a gródek dopiero w 1361 roku objął jego potomek sir John Stewart z Darnley.
Na przełomie XIV i XV wieku drewniane zabudowania Crookston zostały przekształcone w murowany zamek przez kolejne pokolenie Stewartów z Darnley. Była to budowla nietypowa jak na tereny Szkocji, świadcząca o dużych ambicjach tego średniozamożnego jeszcze wówczas rodu.
W drugiej połowie XV wieku zamek był własnością Johna Stewarta, earla Lennox. Wspierał on króla Jakuba III w zmaganiach z buntownikami, walcząc z nimi nawet po klęsce i śmierci władcy pod Sauchieburn w 1488 roku. Z tego powodu w kolejnym roku Crookston zostało oblężone przez wojska nowego włądcy, przy czym w trakcie ostrzału wykorzystano sławną 7,5 tonową bombardę Mons Meg, wysłaną wcześniej przez księcia Burgundii Filipa Dobrego w darze szkockiemu królewiczowi Jakubowi II z okazji jego ósmych urodzin. Działo mimo, iż mogło oddać jedynie parę strzałów dziennie, dokonało potężnych zniszczeń w zachodniej części zamku, w następstwie których warownia upadła. Choć siedziba Johna Stewarta została znacznie zniszczona, to jednak wkrótce odzyskał on łaski króla Jakuba IV i mógł powrócić do Crookston. Także jego syn, Matthew Stewart, zachował lojalność królowi, co przypłacił życiem wraz z dużą liczbą szkockiego rycerstwa w bitwie z Anglikami pod Flodden w 1513 roku.
W 1544 roku zamek został po raz kolejny zaatakowany, tym razem przez wojska regenta Szkocji, Jamesa Hamiltona, drugiego earla Arran, który toczył spór o prawo do opieki nad małoletnią królową Marią Stuart. W trakcie oblężenia Matthew Stewart był nieobecny w Crookston, gdyż musiał prowadzić obroną pobliskiego zamku Glasgow, co zapewne starali się celowo wykorzystać napastnicy. Po ich odejściu Stewartowie po raz kolejny przeprowadzili niezbędne naprawy zamku.
W drugiej połowie XVI wieku Crookston należało do syna Matthew Stewarta, Henrego Stewarta, lorda Darnley, który podobno na zamku lub w jego pobliżu poprosił o rękę królową Marię Stewart. Związek ten nie był jednak szczęśliwy i zakończył się tragicznie dla właściciela Crookston, który został zamordowany w tajemniczych okolicznościach w Kirk o’Field pod Edynburgiem w 1567 roku. Zabójstwo to stało się także jedną z przyczyn upadku królowej Marii, oskarżanej przez opozycję o wyrażenie zgody na mord. Zamek natomiast w 1572 roku przeszedł na Charlesa Stewarta, earla Lennox, lecz do początku XVII wieku podupadł i przestał być zamieszkiwany. Jeszcze w 1703 roku został sprzedany Jamesowi Grahamowi, markizowi Montrose, a w połowie tamtego stulecia rodzinie Maxwell, lecz próby odbudowy nigdy się nie powiodły.
Architektura
Zamek wzniesiono na szczycie owalnego w planie wzgórza, którego północne stoki obmywała rzeka Levern Water, wpadająca po stronie północno – zachodniej do White Cart Water. Jego pierwotne obwarowania składały się z przekopu o szerokości około 20 metrów i głębokości 3,5 – 3,9 metra, poprzedzonego ziemnym wałem. Najstarsza zabudowa wewnętrzna pozostaje nieznana, prawdopodobnie wzniesiona była głównie z materiałów nietrwałych, jedynie w północnej części majdanu odkryto relikty budynku identyfikowanego jako murowana kaplica.
Na przełomie XIV i XV wieku obwarowania drewniano – ziemne zastąpiono kamiennym murem obwodowym, a pośrodku założenia wzniesiono masywny donżon o rzadko spotykanej w Szkocji formie. Składał się on z prostokątnego w planie bloku o wymiarach 18,2 x 12,2 metry do którego narożników przystawiono cztery czworoboczne wieże. Charakterystyczną cechą były również bardzo masywne mury donżonu wahające się średnio od 2,5 metra do aż 3,7 metra, choć co zaskakujące zwrócona w stronę bramy wjazdowej zachodnia ściana głównego bloku była najcieńsza, mając około 1,8 metra grubości (prawdopodobnie uznano to za niezbyt ważne z powodu flankowania przez dwie wieże zachodnie).
Wejście do donżonu umieszczono na poziomie gruntu po stronie północnej. Nie zastosowano co prawda wysoko umieszczonego portalu dostępnego za pomocą schodów, lecz wejście zabezpieczono dwoma drzwiami i broną, przy czym wewnętrzne drzwi mogły być blokowane zasuwą, która po otwarciu blokowała klatkę schodową wieży północno – wschodniej. Z położonego pomiędzy obydwoma drzwiami niewielkiego przedsionka, prostymi schodami w grubości muru można było przejść do położonej na pierwszym piętrze auli (hall). Poniżej tych schodów w niewielkiej komorze znajdowała się studnia, zaopatrzona w mechanizm do pobierania wiader z wodą.
W przyziemiu centralnej części donżonu głównym pomieszczeniem była podłużna, prostokątna komnata zwieńczona kolebkowym sklepieniem wzmocnionym masywnymi gurtami. Spośród nich jeden we wschodniej części pomieszczenia musiał zostać oparty o nadproże usytuowanego tam przejścia. Oświetlenie przyziemia zapewniały niewielkie szczelinowe okna osadzone w głębokich i wysokich niszach, zaopatrzonych w nietypowe schodki umożliwiające dostanie się do otworów. Z tej komnaty istniało jedyne wejście do komory ze studnią.
Pierwsze piętro głównego bloku donżonu zajmowała aula (hall), czyli komnata reprezentacyjna przeznaczona do urządzania przyjęć, przeprowadzania ceremonii, narad, a także skupiająca dzienne życie właścicieli zamku. Zwieńczono ją ostrołukowym sklepieniem kolebkowym, wysokim na około 8,3 metra, a ogrzewano kominkiem osadzonym w ścianie wschodniej. Oświetlenie zapewniały okna z bocznymi kamiennymi siedziskami we wnękach okiennych, przeprute od północy i południa, przy czym w jednej z wnęk okna północnego umieszczono dodatkowo dwie ścienne półki. Nie wiadomo co znajdowało się w ścianie zachodniej, mógł to być drugi kominek lub kolejne okno, a może by nie osłabiać konstrukcji od strony wjazdowej, pozostawiono tu pełną ścianę. Z auli dostać się można było kręconymi schodami osadzonymi w południowo – wschodnim narożu na najwyższe piętro centralnej części donżonu oraz do pomieszczeń w obydwu wschodnich wieżach.
Narożne wieże donżonu wzniesiono na planie kwadratu o długości boków wynoszącej około 6 metrów. Były one nieco wyższe od centralnej części budynku i mieściły w środku po pięć kondygnacji. Ich zwieńczenie stanowiły narożne obłe bartyzany łączące krótkie odcinki przedpiersia z krenelażem. Dokładny układ wnętrz znany jest jedynie dla wieży północno – wschodniej. Na samym dole, w parterowej części mieściła ona loch więzienny, wyposażony tylko w niewielki otwór wentylacyjny. Dostęp do niego możliwy był jedynie przez otwór w stropie z poziomu wyższej kondygnacji, przeznaczonej zapewne dla strażników. Górne kondygnacje wieży mieściły niewielkie komnaty mieszkalne zaopatrzone w kominki i nieduże okna. Spośród tych ostatnich charakterystyczne były mocno rozglifione okna najwyższego piętra. Zgodnie z przekazami źródłowymi na parterze wieży północno – zachodniej ulokowana była kuchnia, natomiast dolne piętra wieży południowo – zachodniej służyły za spiżarnie.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się mury wschodniej części centralnego bloku donżonu oraz w pełni, odrestaurowana w XIX wieku, narożna wieża północno – wschodnia. Pozostałe fragmenty, za wyjątkiem jedynie całkowicie zniszczonych wież zachodnich, widoczne są tylko w partiach przyziemia. Także zewnętrzne obwarowania zamku nie pozostawiły po sobie żadnych murowanych reliktów, choć w niektórych fragmentach czytelne są obwałowania ziemne. Wstęp na teren zamku jest darmowy i możliwy od rana od zmierzchu o każdej porze roku. Znajduje się on obecnie pod opieką Historic Environment Scotland.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.