Historia
Kościół wybudowany został w latach 40-tych XV wieku, być może na miejscu wcześniejszej chrześcijańskiej świątyni. Inicjatorem budowy był William Crichton, pierwszy lord pobliskiego zamku Crichton i kanclerz królestwa Szkocji, który w 1449 roku ustanowił przy kościele kolegiatę z prepozytem i dziewięcioma prebendami. Opieka lordów Crichton nad kolegiatą nie trwała długo, gdyż już w drugiej połowie XV wieku wsparli oni Alexandra Stewarta, diuka Albany, w konflikcie z królem, przez co wypadli z łask. Ich dobra skonfiskowano, tytuły zaś przypadły earlom Bothwell.
Kolegiatę przy kościele rozwiązano na skutek reformacji w 1560 roku, a siedem lat później budowla mogła ucierpieć w trakcie przejęcia dóbr Jamesa, earla Bothwell, po wymuszonej abdykacji jego żony, królowej Marii Stuart. W kolejnych latach kościół zaczął pełnić funkcję protestanckiej świątyni parafialnej, przez co jego wnętrze przekształcono na potrzeby nowego kultu (między innymi zbudowano wewnątrz empory). Prawdopodobnie już wówczas korpus nawowy był zrujnowany i niewykorzystywany, a w całkowitą ruinę popadł w XVIII wieku. Ze złego stanu kościół został podniesiony dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. Pod koniec tamtego stulecia usunięto zamontowane w XVI wieku empory, a w latach 90-tych XX wieku przeprowadzono gruntowną renowację zabytku.
Architektura
Kolegiata zbudowana została na planie krzyża łacińskiego, składającego się z prostokątnej w planie nawy, dwóch ramion transeptu o długości z północy na południe wynoszącej 21,3 metry oraz z prezbiterium o wewnętrznej długości 13,4 metra, zakończonego od wschodu prostą ścianą. Szerokość wewnętrzna chóru wyniosła 7,3 metra, prawie tyle samo co długość ścian czworobocznej wieży, usytuowanej na przecięciu transeptu z korpusem nawowym.
Pierwotne główne wejście do kościoła zapewne znajdowało się w korpusie nawowym, lecz od XVI wieku usytuowano je pomiędzy przyporami po południowej i północnej stronie prezbiterium. Między przyporami w elewacji południowej prezbiterium przepruto również dwa ostrołukowe okna z maswerkami, jedno zaś znalazło się po stronie północnej i jedno w elewacji wschodniej. To ostatnie jako, iż oświetlało ołtarz było największe i zaopatrzone w najbardziej ozdobny czwórdzielny maswerk. Także przypory otrzymały ozdobne formy zwieńczeń w postaci sterczyn, poniżej których na elewacji prezbiterium poprowadzono fryz utworzony z rzeźbionych, lekko wystających konsol. Elewacje transeptu otrzymały o wiele prostszą i mniej ozdobną formę bez okien w ścianach bocznych, przypór i fryzu. Prawdopodobnie podobnie wyglądały również elewacje nawy, urozmaiconej po stronie północnej wieloboczną wieżyczką schodową, usytuowaną w pewnym oddaleniu od wieży. Wieża charakteryzowała się dwoma prostokątnymi otworami okiennymi w każdej elewacji, umieszczonymi tuż nad odsadzką wyróżniającą najwyższą kondygnację. Górną część zwieńczono przedpiersiem osadzonym na konsolach oraz dwuspadowym dachem pozostawiającym miejsce na dookolną galerię.
Wewnątrz trójprzęsłowego prezbiterium założono kolebkowe, ostrołukowe sklepienie, podobne założono również w przyziemiu pod wieżą (przebite otworem na liny poruszające dzwony), natomiast pozostałe części kościoła przykryto drewnianymi stropami. W prezbiterium znalazły się takie elementy gotyckiego wystroju jak sedilla w ścianie południowej (zwieńczone łukami w ośli grzbiet i flankowane wałkami z rzeźbionymi kapitelami), zaś w południowym transepcie piscina, również zwieńczona łukiem w ośli grzbiet lecz dodatkowo wypełniona trójlistnym maswerkiem. Podobną formę otrzymało sakramentarium w północnej ścianie prezbiterium, choć ogólnie wystrój tej części kościoła był prosty. Jedynie przestrzeń pod wieżą oddzielono od prezbiterium bogato profilowaną, ostrołuczną arkadą, z archiwoltą osadzoną na zdobionych roślinnymi motywami kapitelach półkolumn (trzech z każdej strony). Podobna arkada oddzieliła przestrzeń podwieżową od nawy, natomiast arkady skierowane ku ramionom transeptu miały zbliżone zdobienia ale były niższe.
Stan obecny
Kolegiata zachowała się do dnia dzisiejszego bez korpusu nawowego. O jego istnieniu świadczy krótki fragment ściany północnej z widoczną wieżyczką schodową oraz ślady na elewacji zachodniej wieży po dwuspadowym dachu. Ślady na trzech pozostałych elewacjach wieży świadczą, iż pierwotnie dachy prezbiterium i transeptu były nieco wyżej założone. Mury transeptu, wieży i prezbiterium przetrwały w dobrym stanie, odnowiona została w trakcie renowacji jedynie część ich detali architektonicznych (np. maswerki okienne, sakramentarium w prezbiterium).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1-3, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.