Historia
Pierwotny, zapewne jeszcze drewniano – ziemny zamek, czy też gródek o formie motte and bailey wzniesiono około połowy XII wieku z zadaniem kontroli doliny rzeki Clyde oraz ważnego szlaku z Lanarkshire do Dumfriesshire i Anglii. Rolę tego miejsca dostrzegli już w pierwszej połowie II wieku n.e. Rzymianie, wznosząc fort w trakcie jednej z kampanii Juliusza Agrykoli. Funkcjonował on prawdopodobnie do momentu konsolidacji rzymskich oddziałów na wale Hadriana około 160 roku.
Pierwsze wzmianki źródłowe o wczesnośredniowiecznym zamku pojawiły się w dokumentach z lat 1175-1178. Był on wówczas w posiadaniu rodu Crawford, normandzkich emigrantów przybyłych do Szkocji w czasach Dawida I. W 1215 roku na drodze koligacji małżeńskich przeszedł na własność rodu Lindsay, bogatej i wpływowej rodziny o licznych dobrach rozsianych po całej Szkocji. Jej przedstawiciel, John de Lindsay z Lanarkshire, w 1296 roku złożył hołd angielskiemu królowi Edwardowi, przez co rok później Crawford zdobyli szkoccy powstańcy Williama Wallace. Być może miało to wpływ na Lindsayów, którzy w 1320 roku złożyli podpis pod deklaracją z Arbroath, będącą oświadczeniem Szkotów w sprawie ich niepodległości i niezależności od Anglii.
W 1398 roku król Robert II nadał tytuł earla Crawford ówczesnemu właścicielowi zamku, Davidowi Lindsay. Awans społeczny najpewniej wpłynął na XV-wieczną przebudowę zamku w budowlę murowaną. Jego zarządcami z ramienia rodu Lindsay przez większość średniowiecza byli członkowie klanu Carmichael, dzierżący tą godność dziedzicznie. Lindsayowie w Crawford przebywali zapewne sporadycznie, trzymając się bliżej szkockiego dworu z racji piastowanych urzędów (przykładowo pierwszy earl Crawford był Wysokim Lordem Admirałem królestwa Szkocji – Lord High Admiral of Scotland).
W 1488 roku król Jakub IV skonfiskował Crawford i nadał go Archibaldowi Douglasowi, earlowi Angus. Co prawda w czasach Jakuba V zamek został poddany kontroli królewskiej, lecz po śmierci władcy w 1542 roku powrócił do rąk earla. W kolejnych latach XVI stulecia lub ewentualnie przed czasowym przejęciem przez króla, zamek został znacznie przebudowany. Kolejne nowożytne skrzydło dostawiono po stronie południowo – wschodniej w 1649 roku w celu zwiększenia przestrzeni mieszkalnej.
W XVIII wieku Crawford zostało sprzedane sir Georgeowi Colebrookerowi, co zapoczątkowało powolny upadek zamku. Przez pewien czas służył on jako gospodarstwo rolne, lecz pod koniec XVIII stulecia został ostatecznie porzucony. Niestety do prawie całkowitej degradacji przyczyniła się rozbiórka przeprowadzana w celu pozyskania materiałów budowlanych na nową rezydencję.
Architektura
Zamek usytuowano na szczycie kopca o wysokości około 6 do 9 metrów znajdującego się na terasie w pobliżu północnego brzegu rzeki Clyde i po przeciwnej stronie osady Crawford. Kopiec posiadał wymiary około 54 x 53 metry u podstawy oraz 29 x 23 metry na szczycie. Otoczony był przekopem o szerokości około 9 metrów i dzisiejszej głębokości wynoszącej 1,3 metra. Wjazd znajdował się prawdopodobnie od strony północno – wschodniej, gdzie jeszcze dziś widać skierowane w stronę przekopu nasypy. Po stronie południowo – zachodniej znajdować się mógł z grubsza czworoboczny dziedziniec podzamcza, mierzący około 38 x 26 metrów i wykorzystujący naturalną krawędź nadrzecznej terasy.
W XV wieku na szczycie kopca wzniesiono z nieobrobionego kamienia mur obronny o grubości 1,4 metra, zakreślający nieregularny czworobok o wymiarach około 22,5 x 25,5 metra. W jego obrębie po stronie południowo – wschodniej usytuowano budynek o wymiarach 11,6 x 6,6 metra i ścianach grubych na 1 metr. Posiadał on dwie kondygnacje z piwnicą i poddaszem, a sąsiadował z kolejnym budynkiem po stronie północno – wschodniej. Wejście do tego drugiego budynku umieszczono na poziomie dziedzińca, w ścianie pomiędzy oboma domami. Prawdopodobnie był podsklepiony i zaopatrzony w latrynę na pierwszym piętrze w narożniku północno – wschodnim.
Prawdopodobnie pod koniec XVI wieku dostawiona została cylindryczna wieżyczka w narożniku północno – zachodnim, mieszcząca pierwotnie klatkę schodową. Sąsiadowała ona z nowym, trójkondygnacyjnym skrzydłem zachodnim, a druga cylindryczna wieżyczka znajdować się mogła w narożniku północno – wschodnim. Najniższa kondygnacja zachodniego budynku mieściła pomieszczenia gospodarcze, reprezentacyjną aulę na pierwszym piętrze i pomieszczenia mieszkalne na piętrze drugim. Budynek miał również poddasze, zapewne przeznaczone na izby dla służby lub garnizonu.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w postaci zaawansowanej ruiny, której mury w dużej część pochodzą z czasów przebudowy z końca XVI wieku. Widoczne są zwłaszcza ściany budynku zachodniego, pełne wyrw, dziur i ubytków po odpadających kamieniach oraz ościeża paru nowożytnych okien. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 4, Edinburgh 1892.
Strona internetowa canmore.org.uk, Crawford Castle.