Historia
Wieża mieszkalna Crathes zbudowana została z inicjatywy rodziny Burnett z Leys, właścicieli miejscowych dóbr już od pierwszej połowy XIV wieku, kiedy to otrzymali je z nadania króla Roberta Bruce, w dowód wdzięczności za wsparcie w walce z angielskim królem Edwardem I. W 1543 roku zaaranżowano ślub Alexandra Bumetta z Janet Hamilton, córką kanonika z opactwa Arbroath, dzięki czemu Burnettowie weszli w posiadanie sporego posagu kościelnych ziem, co z kolei zapewniło fundusze na rozpoczęcie prac budowlanych nad wieżą mieszkalną. Rozpoczęły się one w 1553 roku, a zakończyły około 1596 roku, co odnotowano na kartuszu ponad wejściem, choć bardziej prawdopodobne, iż druga z dat odnotowała jedynie przebudowę górnych kondygnacji, wieża zaś ukończona została dużo wcześniej.
Działania militarne dosięgły Crathes tylko raz w historii. W 1644 roku James Graham, markiz Montrose, wraz z rojalistycznym wojskiem stanął pod wieżą i zażądał kapitulacji od ówczesnego jej właściciela, sir Thomasa Burnetta. Thomas poddał się bez walki, a nawet ugościł markiza, który bez czynienia szkód odszedł wraz z wojskiem następnego dnia. W późniejszych latach szkockiej wojny domowej Burnett lawirował pomiędzy obiema stronami konfliktu, mając w posiadaniu listy i dokumenty zarówno protestantów jak i rojalistycznych katolików, którymi posługiwał się w razie potrzeby chroniąc swój majątek.
W latach 80-tych XVII wieku, w celu powiększenia przestrzeni mieszkalnej dla licznej rodziny, Burnettowie dobudowali do wieży nowe skrzydło. Spłonęło ono w 1966 roku i zostało następnie zastąpione współczesnym budynkiem. Burnettowie byli właścicielami Crathes aż do 1951 roku, kiedy to przekazali wieżę organizacji National Trust for Scotland.
Architektura
Crathes zbudowano jako odmianę często spotykanej w Szkocji wieży na planie litery L. Budowle tego typu składały się z głównego prostokątnego bloku oraz z mniejszego skrzydła, które przeważnie mieściło czworoboczną wieżyczkę z klatką schodową. W Crathes boczne skrzydło otrzymało jednak tylko formę niewiele wystającego ku wschodowi ryzalitu, w którym, co więcej, nie osadzono klatki schodowej. Ta znalazła się w narożniku południowo – wschodnim, tuż naprzeciwko portalu wejściowego, który umieszczony został na poziomie gruntu. Usytuowanie wejścia w kącie pomiędzy dwoma skrzydłami było już typową praktyką, stosowaną ze względów obronnych (możliwość ostrzału z flanki) oraz by zapobiec przeciągom. Mury wieży otrzymały znaczną grubość 1,5 metra, lecz zmniejszała się ona na wyższych kondygnacjach. Tych wzniesiono cztery: parter, dwa piętra oraz poddasze, na poziomie którego budowlę wyróżniono licznymi narożnymi obłymi i czworobocznymi bartyzanami oraz wykuszami (o podobnej formie i stylistyce jak w Craigievar). Większość z nich miała charakter jedynie ozdobny lub co najwyżej wartowniczo – ostrzegawczy (podwieszane były na konsolach bez utworzonych machikułów), za wyjątkiem wykusza zlokalizowanego bezpośrednio nad wejściem do wieży.
Kondygnacja parterowa wieży mieściła sklepione kolebkowo trzy główne pomieszczenia gospodarcze oraz mniejszą piwniczkę w pobliżu klatki schodowej. W pozostałych komorach zlokalizowano kuchnię z okazałym kominkiem, spiżarnię oraz pomieszczenie na wino, które dostępne było także przez mniejszą klatkę schodową w grubości muru południowego, prowadzącą wprost do znajdującej się u góry auli. Oświetlenie wszystkich tych pomieszczeń zapewniały jedynie wąskie, rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe, tylko kuchnia oprócz małego otworu posiadała jeszcze nieco większe okno wychodzące na stronę północną.
Na pierwszym piętrze ponad dwoma zachodnimi spiżarniami znajdowała się duża sala (hall), pomieszczenie o funkcji reprezentacyjnej. Miała ona wymiary 9,1 x 5,7 metra i zwieńczenie w postaci półkolistego sklepienia wyłożonego ozdobnymi panelami. Oświetlenie zapewniały wysokie, lecz dość wąskie prostokątne okna. Ponad kuchnią, czyli po stronie północno – wschodniej, znajdowała się prywatna komnata, być może o charakterze salonu. Pozostałe dwie górne kondygnacje mieściły dużą liczbę prywatnych komnat mieszkalnych, z których część na drugim piętrze przykryta została drewnianymi stropami o wyjątkowych malowidłach przedstawiających królów, cesarzy i możnowładców, wstawionych pomiędzy ozdobne motywy o różnorodnych formach. Rzadko spotykana była również galeria na najwyższym piętrze wieży, poprowadzona przez całą jej rozpiętość ze wschodu na zachód na długości 13,4 metrów, przy szerokości 4 metrów. Górne kondygnacje wieży skomunikowane były za pomocą głównej klatki schodowej, jednak kończyła się ona na drugim piętrze, a jej rolę przejmowały schody umieszczone w jednej z narożnych wieżyczek. Co ciekawe jeden ze stopni głównej, cylindrycznej klatki schodowej utworzono o odmiennej formie od pozostałych, podobno specjalnie w celu spowodowania upadku u nieznających wnętrza wieży potencjalnych napastników.
Pierwotnie wieża mieszkalna otoczona była murem, w obrębie którego znajdowały się zabudowania gospodarcze i pomocnicze. Zapewne były pośród nich stajnie, piekarnia, browar, spichrze, domy służby, chlewy, obora, kuźnia itp. Całość usytuowana została na dość mocno nachylonym stoku wzgórza, opadającym ku podmokłym i bagnistym terenom po stronie wschodniej, a także ku stronie południowej, gdzie w odległości kilkuset metrów w dolinie przepływała rzeka Dee.
Stan obecny
Crathes znajduje się obecnie pod opieką organizacji National Trust for Scotland, która udostępnia ją dla zwiedzających. Przetrwała ona z grubsza w stanie z końca XVI wieku, przekształceniu uległy jedynie okna auli na pierwszym piętrze oraz najbliższe otoczenie wieży, pozbawionej pierwotnego muru i zabudowy gospodarczej oraz częściowo przysłoniętej współczesnym domem po stronie północno – wschodniej. Przekształceniom uległa również część wnętrz, choć w trzech pomieszczeniach drugiego piętra wciąż podziwiać można wspaniałe malowane stropy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Shepherd I., Aberdeen and North-East Scotland, Exploring Scotland’s Heritage, Edinburgh 1996.
Shepherd I., Exploring Scotland’s heritage, Grampian, Edinburgh 1986.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume IV, Aberdeenshire, Angus and Kinkardineshire, Edinburgh 1986.