Historia
Wieża mieszkalna Cramond prawdopodobnie zbudowana została na przełomie XV i XVI wieku, być może na miejscu starszej kaplicy biskupiej z początku XV wieku. Miejscowe dobra, pierwotnie zwane Karramond, biskupstwo Dunkeld posiadało już od czasów króla Williama I Lwa. Musiała tam wówczas istnieć jakaś wczesna siedziba mieszkalno – obronna, gdyż w Karramond zmarło dwóch biskupów Dunkeld: Richard z Dunkeld w 1173 i John z Leicester w 1214 roku. Cramond traktowane było jako letnia rezydencja biskupia, usytuowana w bliskiej odległości od stołecznego Edynburga.
W 1574 roku, na skutek postępującej reformacji, wieża przeszła na własność gałęzi możnej rodziny Douglasów, której główny członek, czwarty earl Morton, został nawet regentem Królestwa Szkocji w czasie małoletności Jakuba VI (w Anglii panującego jako Jakub I). Earlowie Morton z pewnością jednak w Cramond nie mieszkali, ale przeznaczyli wieżę dla mniej ważnych członków rodu lub dla urzędników doglądających miejscowych dóbr ziemskich.
W 1622 roku wieża została zakupiona przez angielskiego kupca Johna Inglisa. Jego wnuk wywyższony został do rangi baroneta, miał więc fundusze i aspiracje by pod koniec stulecia porzucić niewygodną już średniowieczną wieżę na rzecz pobliskiej nowożytnej rezydencji. W XIX wieku opuszczona budowla staczała się do formy ruiny, na szczęście jednak rada miejska Edynburga w latach 60-tych XX wieku zabezpieczyła wieżę przed zawaleniem, a po około dwudziestu latach prywatny inwestor dokonał jej pełnej renowacji.
Architektura
Wieża Cramond została wzniesiona jako smukła, niewielka budowla na planie czworoboku o wymiarach 7,6 x 6,7 metra, przy grubości murów na poziomie przyziemia dochodzącej do 1,6 metra. Wysokość do okapu dachu wyniosła około 14 metrów. Wnętrze podzielono na cztery kondygnacje, skomunikowane za pomocą cylindrycznej klatki schodowej, wysuniętej ryzalitowo z narożnika południowo – wschodniego. Wejście do wieży usytuowano pośrodku elewacji południowej, na poziomie gruntu, w półkoliście zwieńczonym portalu osadzonym w prostokątnej niszy, sugerującej zamykanie jej na żelazną kratę lub być może podnoszoną kładkę. Pierwotnie wieża zwieńczona była zapewne typowym dla szkockich wież mieszkalnych murowanym poddaszem i galerią obronną, zastąpionymi w trakcie renowacji dwuspadowym dachem.
Najniższa kondygnacja wieży znajdowała się nieco poniżej portalu wejściowego, dlatego dostępna była za pomocą pięciu stopni. Było to nieduże i ciemne pomieszczenie o wymiarach 4,7 x 3,6 metra i wysokości 3,6 metrów do poziomu kamiennego sklepienia (ostrołuczna kolebka). Wyposażenie ograniczało się do czworobocznej niszy ściennej w narożniku północo – zachodnim o ościeżach przystosowanych do zamontowania drzwiczek. Z krótkiego korytarza wejściowego przeprutego przez grubość muru, skręcić można było także w prawo ku klatce schodowej.
Pierwsze piętro zgodnie z ówczesnymi zwyczajami najpewniej mieściło aulę (hall), czyli główną komnatę dzienną o charakterze reprezentacyjnym. Była ona przykryta płaskim, drewnianym stropem, a jej ściana południowa otrzymała szeroką wnękę, kosztem znacznego zmniejszenia grubości muru (jedynie około 0,4 metra szerokości). By powiększyć przestrzeń mieszkalną również ściany północna i wschodnia otrzymały mniejszą grubość. Jedynie ściana zachodnia miała grubość taką samą jak na niższej kondygnacji i zapewne z tego powodu osadzono w niej kominek z wystającymi ku pomieszczeniu ościeżami oraz z nadprożem i kapturem podtrzymywanym przez dwie konsole. W ścianie północnej i wschodniej utworzono nisze-półki, przy czym tą ostatnią podzielono na sześć mniejszych. Obok niej funkcjonować mógł starszy (lub pomocniczy) portal wejściowy, później zamurowany. Oświetlenie auli było bardzo słabe. Jeden wąski otwór okienny przepruto na prawo od kominka, a drugie czworoboczne okienko umieszczono w ścianie południowej, tuż nad wejściem do wieży.
Dwa najwyższe pomieszczenia otrzymały podobne wymiary jak aula, lecz bez niszy południowej. Drugie piętro zwieńczono drewnianym stropem, natomiast trzecie piętro miało już sklepienie kolebkowe, wzniesione zapewne w celu podtrzymywania dachu lub poddasza wieży. Ogrzewanie drugiego piętra zapewniał zachodni kominek, z tylną ścianą, co ciekawe, przeprutą niedużym otworem okiennym. Drugie, dużo większe okno z bocznymi kamiennymi siedziskami znajdowało się po stronie południowej. Ponadto w ścianie północnej utworzono półkę ścienną zamykaną na drzwiczki, a w grubości muru wschodniego umieszczono komorę z latryną. Trzecie piętro pierwotnie oświetlane było jedynie pojedynczym oknem w murze wschodnim, poza którym nie miało żadnej wnęki ściennej czy otworu.
Stan obecny
Poddana gruntownej renowacji w drugiej połowie XX wieku, wieża stanowi dziś zamieszkaną własność prywatną, dlatego zwiedzanie jej wnętrz najpewniej nie jest możliwe. Pozostaje obejrzenie zabytku z dalszej odległości, co nie powinno sprawiać problemu przy jego smukłej i wysokiej konstrukcji. Dom sąsiadujący z wieżą jest budowlą współczesną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.