Historia
Początki monastycznej społeczności w Coldingham sięgały według przekazów kronikarskich połowy VII wieku, lecz ten najstarszy konwent zniszczony został w 870 roku przez duńskich wikingów. Odnowienie życia religijnego nastąpiło w 1098 roku, kiedy to król Edgar nadał tutejsze ziemie mnichom ze św. Cuthberta z angielskiego Durham, w zamian za udzielone mu rok wcześniej poparcie podczas przejmowania tronu od Donalda III. Do Coldingham przybyli bracia benedyktyńscy, którzy przed połową XII wieku założyli przeorat, podległy aż do początku XVI wieku swemu macierzystemu konwentowi z Durham. Pierwszy miejscowy przeor potwierdzony został w 1174 roku, natomiast w czasach Bertrama, przeora z Durham w latach 1189-1212, dzięki licznym donacjom wzniesiono romański kościół klasztorny.
Okres świetności klasztor przeżywał w XIII wieku. Przebywało w nim wówczas około 30 mnichów, a kościół uzyskał bogaty wystrój. Jego ufundowanie możliwe było dzięki dużym przychodom z podległych ziem i folwarków, sprzedaży wełny, ziarna, zwierząt hodowlanych, drewna i rybołówstwa. Zabudowania klasztoru były też kilkukrotnie niszczone pożarami. Pierwszy z nich miał miejsce na przełomie 1215 i 1216 roku, kiedy to klasztor splądrowały wojska króla Jana, próbującego nie dopuścić do sojuszu północno angielskich baronów ze Szkocją. Coldingham szybko odbudowano w jeszcze okazalszej formie, dzięki czemu prosperowało do początku XIV wieku. W trakcie wojny szkocko – angielskiej mnisi musieli opuścić na pewien czas klasztor, a w okres postępującego upadku wpędziła ich następnie Czarna Śmierć i następne liczne pograniczne konflikty pomiędzy Szkocją a Anglią. Kolejne pożary Coldingham miały miejsce w 1430, 1542 i 1544 roku.
Przeorat ostatecznie rozwiązany został w 1606 roku, a opuszczone przez mnichów zabudowania znacznie zniszczyły w połowie XVII wieku angielskie wojska Olivera Cromwella, które ścigały ukrywających się tu rojalistów. W 1662 roku zrujnowane prezbiterium dawnego kościoła klasztornego zostało przebudowane by służyć jako kościół parafialny, jednak pozostałą część świątyni rozebrała okoliczna ludność w celu pozyskania materiału budowlanego. W latach 1854-1855 przeprowadzono renowację kościoła, skutkującą kolejnymi zmianami, zwłaszcza ściany południowej i zachodniej oraz dodaniem kruchty południowej.
Architektura
Kościół klasztorny wzniesiono na planie krzyża łacińskiego jako trójnawową, sześcioprzęsłową bazylikę z transeptem, czworoboczną wieżą na przecięciu naw o wysokości około 27 metrów, oraz z długim wewnątrz na około 25 metrów i szerokim na 7 metrów, jednonawowym, prostokątnym prezbiterium (całość kościoła miała około 65 metrów długości) o murach grubości 1,2 metra. Po wschodniej stronie transeptu usytuowane były nieduże kaplice, po trzy z obu stron (przy północnym i południowym ramieniu), budowla tworzyła więc typowy układ dla benedyktyńskiego kościoła klasztornego. Wyróżniała się południowo – wschodnia wieżyczka schodowa o znacznych rozmiarach, usytuowana w narożniku południowego ramienia transeptu.
Wnętrze prezbiterium otrzymało bardzo wyrafinowane elewacje, zbliżone układem do drugiej (gotyckiej) fazy kościoła opackiego w Jedburgh. Składały się one z dwóch poziomów arkad, z których niższy utworzony był przez rząd przyściennych kolumn osadzonych na kamiennych ławach, na kapitelach których umieszczono profilowane ostrołuki. Arkady górnej kondygnacji otwierały się na biegnącą od północy, wschodu i południa galerię. Tam podtrzymywane były przez filary utworzone z kilku kolumienek, na których kapitelach podpierały się arkady, na przemian wysokie i zdwojone niskie. Wysokie stanowiły obramienia nisz okiennych, niskie natomiast ostrołucznych sklepień pod którymi przechodziła galeria, przy czym kolumienki wysokich ustawione były na kapitelach niższych arkad, a ich bazy i kapitele były drobniejsze. Dekoracje pokrytych roślinnymi motywami głowic utworzono w stylistyce wczesnogotyckiej.
Podobny, dwupoziomowy układ posiadały zewnętrzne elewacje prezbiterium. Dolny stanowiły ślepe arkady, półkoliście zamknięte, zdobione w jodełkę (chevron), osadzone na smukłych przyściennych wałkach, umieszczone po dwie pomiędzy lizenami. Górny poziom wypełniały profilowane okna zwieńczone lekkimi ostrołukami i flankowane wałkami. Całość stanowiła XIII-wieczny efekt przenikania się wzorów romańskich z nadchodzącymi wpływami gotyku. Wschodnie narożniki prezbiterium uformowano w dwie czworoboczne wieżyczki, czy też masywne przypory, z których północna mieściła wewnątrz cylindryczną klatkę schodową.
Zabudowania klasztorne znajdowały się po południowej stronie kościoła, ale były przesunięte ku wschodowi w stosunku do typowych założeń benedyktyńskich, mając wirydarz na wysokości prezbiterium (zawiązane to było prawdopodobnie z usytuowaniem starszego, XII-wiecznego kościoła na miejscu prezbiterium z przełomu XII i XIII wieku). W krótkim skrzydle wschodnim mieścił się między innymi kapitularz, czyli najważniejsze pomieszczenie dla konwentu, w którym odbywały się obrady mnichów pod przewodnictwem przeora, dotyczące najważniejszych dla klasztoru kwestii. Prawdopodobnie posiadał on zachodni przedsionek połączony z krużgankiem. Piętro skrzydła zapewne mieściło dormitorium połączone z latrynami, które posadowione na masywnych murach były wysunięty ku wschodowi z obrysu skrzydła wschodniego. Większość skrzydła południowego wypełniał refektarz, usytuowany dłuższymi bokami równolegle do kościoła. Mieścił się on w okazałym budynku o długości nieco ponad 30 metrów i szerokości 8,5 metra, od południa wzmocnionym przyporami. Zapewne od zachodu sąsiadował on z klasztorną kuchnią, od północy natomiast z krużgankami, z którymi połączony był trzema wejściami (dodatkowe przejście wiodło na wschód). Wnętrze przykryte było sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Skrzydło zachodnie, jeśli w ogóle istniało, to było bardzo krótkie, gdyż jego miejsce w większości zajmowało południowe ramię transeptu. Wirydarz tradycyjnie otoczony był krużgankami, ale najpewniej jedynie z dwóch stron: od południa i wschodu.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie mury dawnego prezbiterium kościoła klasztornego (ściana północna i wschodnia), przekształconego w czasach nowożytnych w kościół parafialny. Po jego zachodniej stronie widać niewielkie relikty dawnego transeptu, zaś po stronie południowej słabo zachowane ruiny zabudowań klauzury. Nawet tak skromne pozostałości, przede wszystkim dawnego prezbiterium, zdumiewają do dziś wspaniałymi wewnętrznymi i zewnętrznymi elewacjami w postaci romańsko – wczesnogotyckich arkad i okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Sixth report and inventory of monuments and constructions in the county of Berwick, Edinburgh 1915.