Historia
Broch Clickimin zbudowany został w epoce żelaza pomiędzy IV a I wiekiem p.n.e. na terenach zamieszkiwanych już od około 1000 roku p.n.e. W późnej epoce brązu funkcjonowało na jego miejscu niewielkie domostwo, znacznie powiększone około V wieku p.n.e. przez nowo przybyłe na Szetlandy grupy ludzi. Około IV wieku p.n.e. pojawili się tu dobrze zorganizowani celtyccy osadnicy, zdolni do podjęcia prac budowlanych na o wiele większą skalę. W ten sposób postał broch, czyli jedna z około 500 wież mieszkalnych budowanych wówczas przez plemiona piktyjskie, czy też celtyckie na terenach północnej i zachodniej Szkocji.
Mieszkańcy Szetlandów w epoce żelaza prowadzili farmerski tryb życia, zajmowali się także hodowlą bydła, rybołówstwem, wypasem owiec i polowaniami na dzikie zwierzęta. Status mieszkańców wieży Clickimin musiał być wysoki, o czym świadczą odnalezione pozostałości rzymskiego, importowanego szkła. Prawdopodobnie brak żyznej ziemi doprowadził z czasem do coraz częstszych konfliktów przejawiających się w ciągłych napadach, kradzieżach bydła i dobytku oraz uprowadzeniach w celu pozyskania niewolników. Wymusiło to budowę obwarowań zarówno o funkcji mieszkalnej, jak i obronnej oraz ostrzegawczej. Tą ostatnią zapewniała znaczna wysokość brochów, dająca rozległy ogląd okolicy, natomiast obronność zwiększała ich kamienna konstrukcja oraz przewaga wysokości nad atakującymi.
Clickimin funkcjonowało do około VI wieku n.e. przechodząc w międzyczasie kilka modernizacji (między innymi broch został obniżony, wzniesiono w nim wewnętrzny mur). W końcowym etapie prawdopodobnie bardziej przypominał zwyczajne gospodarstwo, niż ufortyfikowaną budowlę. Ostatecznie jego stan stał się na tyle zły, iż został porzucony jeszcze przed przybyciem w IX wieku na szetlandzkie wyspy wikingów.
Architektura
Broch zbudowany został na małej, kamienistej wyspie (przekształconej w cypel lądu dopiero w okresie nowożytnym, po obniżeniu poziomu wody o niecały metr) w południowej części Clickimin Loch, a zarazem w bliskiej odległości od położonego na wschodzie wybrzeża Morza Północnego. Wyspa ta pierwotnie skomunikowana była z resztą lądu groblą o szerokości 2,3 metra i długości około 25 metrów.
Broch otrzymał formę charakterystycznej, zwężającej się butelkowo ku górze wieży, założonej na planie zbliżonym do okręgu o średnicy około 20 metrów. Wieża otoczona była z grubsza owalnym (nieregularnym) obwodem kamiennego muru, wzniesionego wzdłuż krawędzi wyspy, podobnie jak sam broch, bez użycia zaprawy. Miał on średnią grubość około 3 metrów i minimalną wysokość 1,5-1,8 metra. Nie ma pewności czy mur ten zwieńczony był chodnikiem obronnym lub jakąś formą przedpiersia, wiadomo natomiast iż od strony wewnętrznej przystawione były do niego kryte strzechą, drewniane zabudowania mieszkalno – gospodarcze. Na dziedzińcu znalazło się także starsze, kamienne domostwo z epoki brązu, usytuowane w północno – zachodniej części. Bramę o formie przerwy w murze obwodowym usytuowano po stronie południowo – wschodniej. Z racji umieszczenia jej w grubszej części obwarowań przejazd bramny miał aż 5,5 metra długości. Od strony zewnętrznej był rozglifiony, następnie zwężał się do około 1,4 metra szerokości. Najpewniej zamykany był drewnianymi wrotami, blokowanymi ryglem osadzanym w otworze w murze.
Szczególną cechą Clickimin był mieszczący się za bramą muru obwodowego, a przed samym brochem, wygięty łukowato odcinek masywnego muru (blockhouse) o długości 13 metrów i wysokości niecałych 3 metrów, z przeprutym pośrodku przejściem o długości prawie 4 metrów. Wejście to zamykane było na mocowaną w ściennym otworze zasuwę. Po jego wschodniej stronie w grubości muru utworzono ciasną komorę o wymiarach 2,9 x 1,2 metra. Jako, iż dostępna była ona jedynie z góry, służyć musiała za loch więzienny. Po przeciwnej, zachodniej tronie przejazdu umieszczono natomiast schody wiodące do przejścia i kolejnej małej komory and przejazdem.
Przeznaczenie muru (blockhouse) nie zostało do dziś ostatecznie wyjaśnione. Przypuszcza się, iż mógł pełnić formę przedbramia, lecz jako, że nie został z niczym połączony, to nie był w stanie pełnić żadnej efektywnej funkcji obronnej. Dlatego być może jego budowa nie została nigdy ukończona, możliwe także, iż była to pozostałość wcześniejszej budowli, wkomponowanej później w nowe zabudowania brocha. W ścianie owego przedbramia od strony głównej wieży na wysokości 2,4 metra utworzono odsadzkę muru, co skłania do przypuszczeń, iż mógł on być zwieńczony jakąś drewnianą konstrukcją, w której straż pilnowała więźniów w celach i przybyszy przekraczających bramę.
Główna wieża (broch) posiadała wewnętrzną średnicę 9 metrów oraz imponujące mury, grube w najszerszych miejscach na aż 6,5 metra. Dominowała nad zabudową całego założenia, choć jej pierwotna wysokość nie jest dziś znana (przypuszczenia wskazują na około 10 metrów wysokości). Wejście do wieży umieszczono po stronie zachodniej, czyli w miejscu gdzie zewnętrzny mur obwodowy wydzielał największy dziedziniec, z czasem zastawiony dodatkowymi zabudowaniami mieszkalnymi. Wejście nie znajdowało się więc w jednej linii z domniemanym przedbramiem (blockhouse), ale trzeba było do niego i do zewnętrznej bramy skręcić. Co więcej poprzedzone było ono długim korytarzem poprowadzonym przy południowo – zachodnim boku wieży, pomiędzy dostawionymi tam później zabudowaniami.
Właściwy korytarz wejściowy w grubości muru brocha miał aż 8 metrów długości za sprawą dodatkowego muru dostawionego do podstawy wieży od południa i zachodu. Miał 1,8 metra wysokości, ale głębiej obniżał się do jedynie 1,4 metra, w zasadzie uniemożliwiając wejście w pozycji wyprostowanej. Szerokość korytarza była typowa, około 0,9 metra, i poszerzała się w wewnętrznej części, tuż za drzwiami, które wraz z ryglem zabezpieczały przejście. Dość nietypowo w Clickimin korytarz wejściowy do wieży nie został połączony w umieszczoną w grubości muru wieży komorą straży, co było cechą charakterystyczną dla większości brochów. Prowadził on jedynie do głównego, centralnego pomieszczenia, z którego dopiero dwa przejścia wiodły do niedużych komór osadzonych w przyziemiu w grubości muru wieży. Komora północno – wschodnia miała wymiary 4 x 1,5 metra oraz wysokość 2 metrów, ale wejście do nie mierzyło już tylko 0,9 metra wysokości. Komora południowa otrzymała podobne wymiary – 3,9 x 1,7 metra w planie i 2,9 metra wysokości.
Pośrodku głównego pomieszczenia wieży funkcjonowało palenisko, dlatego przyjąć można, iż broch albo nie był w pełni zadaszony, albo pozostawiono pośrodku spory otwór wylotowy dla dymu z ogniska. W elewacji muru od strony centralnego pomieszczenia utworzono na wysokości około 2 metrów odsadzkę, a wykopaliska odkryły w posadzce otwory po słupach podtrzymujących drewnianą dookolną konstrukcję, która najpewniej mieściła górne izby, spiżarnie i chodniki ze schodami na wyższe kondygnacje. Tuż nad głównym wejściem pozostawiono serię co najmniej trzech otworów, przebitych jeden nad drugim i rozdzielonych dużymi, płaskimi kamieniami. Przypuszczalnie miały one doświetlać i wentylować komory, galerie i schody wewnątrz muru brocha, a być może także odciążać konstrukcję w tym newralgicznym miejscu (nad korytarzem wejściowym). Nietypowo w Clickimin znajdowały się również dwa dodatkowe wejścia, oba w wyższych partiach wieży. Jedno po stronie północnej wiodło do wnętrza oraz na schody prowadzące na górną galerię obronną, drugie do utworzonego w grubości muru korytarza.
Po użytkowaniu przez parę generacji mieszkańców, broch został znacznie obniżony, a wewnętrzną dookolną, drewnianą konstrukcję zastąpiono kamiennym murem, przez co wieża przekształciła się w budowlę zbliżoną do zwykłego gospodarstwa. Wtórny wewnętrzny mur miał różną grubość, największą po stronie północno – zachodniej. Pozostawiał on przerwy na dawne przejścia, choć, co ciekawe, zamurowano wejście do komory południowej, najwyraźniej wycofanej już wówczas z użytkowania.
Stan obecny
Broch Clickimin należy dziś do najlepiej zachowanych budowli tego typu, a zarazem wyróżnia się paroma elementami niespotykanymi w innych budowlach tego typu (np. przedbramie – blockhouse, brak komór dla straży przy wejściach, górne otwory wejściowe). Ciekawostką jest również wyciosana w skale przed bramą para ludzkich stóp, być może używana do celów ceremonialnych (w VIII wieku w Dunadd władcy inaugurowali swe rządy kładąc nogi w takich właśnie śladach). Obecnie Clickimin znajduje się pod opieką organizacji Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Armit I., Towers in the North: The Brochs of Scotland, Stroud 2002.
Ritchie J., Brochs of Scotland, Aylesbury 1988.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume III, inventory of Shetland, Edinburgh 1946.