Historia
Wieża Clackmannan wybudowana została w XIV wieku na ziemiach należących do bocznej linii królewskiego rodu Bruce. Według tradycji już w XIII wieku funkcjonować miał tu niewielki gródek myśliwski wykorzystywany przez króla Roberta I, natomiast w 1359 roku król Dawid II, syn Roberta I, podarować miał miejscowe dobra innemu Robertowi Brusowi, bastardowi z bocznej linii dynastii. Prawdopodobnie to on lub jego potomkowie wznieśli pod koniec XIV stulecia wieżę mieszkalną. W XV wieku kolejni przedstawiciele rodu rozbudowali ją, by powiększyć przestrzeń mieszkalną, a na pod koniec XVI lub na początku XVII wieku do wieży dostawiono aneks wejściowy. Brusowie zamieszkiwali w Clackmannan do 1796 roku, kiedy to zmarła Catherine Bruce, wdowa po ostatnim lairdzie.
Architektura
Wieżę wzniesiono na wzgórzu o spłaszczonym, rozległym szczycie, którego wszystkie stoki nie były strome, ale wejście poprowadzono od najłagodniej strony wschodniej. Pierwotnie w XIV wieku była to czterokondygnacyjna budowla na planie prostokąta o wymiarach 7,3 x 5,5 metra i murach grubych w przyziemiu na 1,8 metra. W XV wieku dobudowane zostało wyższe o jedną kondygnację (24 metry) skrzydło południowe, dzięki czemu cała budowla otrzymała w planie kształt litery L.
Wejście do wieży początkowo usytuowano po stronie południowej na poziomie pierwszego piętra. W XIV wieku względy obronne miały z pewnością jeszcze znaczną wagę, dlatego portal wejściowy dostępny był jedynie poprzez drewniane schody, które można było łatwo usunąć w razie zagrożenia. Po rozbudowie z XV wieku nowe wejście do wieży umieszczono już na poziomie przyziemia w ścianie zachodniej skrzydła południowego. Wiodło ono do przelotowej sień wejściowej połączonej z komorą więzienną na południu oraz z ciemnym pomieszczeniem w północnej, starszej części wieży. To ostatnie pełniło jedynie funkcję magazynu i spiżarni. Komora więzienna została natomiast zaopatrzona w latrynę z wylotem skierowanym przez mur wschodni. Pomieszczenia przyziemia w obu skrzydłach wieży zostały zwieńczone sklepieniem kolebkowym, przy czym pod nim wydzielono stropem dodatkowe półpiętro.
Na pierwsze piętro prowadziły schody osadzone w grubości muru zachodniego. Powstały one jednak dopiero w XV wieku, wcześniej zaś jedynym połączeniem z przyziemiem był właz w sklepieniu we wschodniej części pomieszczenia. Na piętrze głównej, starszej części wieży znajdowała się sklepiona kolebkowo aula (hall), główna komnata reprezentacyjna w której skupiało się życie mieszkańców i w której miały miejsce najważniejsze uroczystości, spotkania, narady. W ich trakcie ogrzewanie zapewniał okazały kominek osadzony w murze zachodnim, a dopływ światła trzy okna, przy czym dwa z bocznymi, kamiennymi siedziskami umieszczonymi w niszach. We wschodniej niszy okiennej przepruto przejście do korytarza, czy też wąskiej izdebki w grubości muru, mieszczącej latrynę lub odpływ połączony z kamiennym zbiornikiem do mycia rąk. Podobny korytarz zaczynający się w niszy okiennej umieszczono również po stronie południowo – zachodniej. Na jego końcu znajdowały się wspomniane powyżej schody prowadzące do spiżarni w przyziemiu. Dużo mniejsza wnęka okienna znajdowała się po prawej stronie kominka, po lewej zaś krótki korytarz wiódł do cylindrycznej klatki schodowej skomunikowanej z wyższymi piętrami.
Skrzydło południowe na poziomie pierwszego piętra zajmowane było przez sklepioną kuchnię, która w XIV wieku (przed powiększeniem wieży) znajdowała się w głównym bloku, a po rozbudowie ustąpiła miejsca auli. Najważniejszym elementem jej wyposażenia było duże palenisko w południowej części pomieszczenia, natomiast dopływ naturalnego światła zapewniało wschodnie i zachodnie okno. Oba okna umieszczono w głębokich wnękach, przy czym ze wschodniej dostać się można było do niedużej komory latrynowej w grubości muru oraz szafki ściennej. Dodatkowy otwór okienno – wentylacyjny znajdował się w ścianie południowej kuchni, a więc wewnątrz paleniska. Kuchnia połączona była bezpośrednio z XV-wieczną aulą oraz z niewielkim półpiętrem pod północną częścią sklepienia, zapewne przeznaczonym na podręczną spiżarnię.
Drugie piętro głównego, północnego skrzydła wieży zajmowała prywatne komnata mieszkalna lorda, zwieńczona już, podobnie jak wyższe piętra, drewnianym stropem. Ogrzewał ją kominek w południowej ścianie, obok którego od zachodu przepruto okno z pojedynczą kamienną ławą we wnęce. Drugie okno, już z dwoma bocznymi siedziskami znajdowało się w murze północnym, gdzie flankowane było przez dwie małe nisze ścienne. Komunikację ze skrzydłem południowym zapewniał dość skomplikowany korytarz o kształcie litery Z umieszczony w grubości muru. Zapewne forma ta wynikła z przekształcenia XIV-wiecznej niszy okiennej, przysłoniętej w XV wieku skrzydłem południowym. To ostatnie na poziomie drugiego, trzeciego i czwartego piętra mieściło ogrzewane kominkami komnaty mieszkalne.
Trzecie piętro północnego skrzydła wieży zajmowała komnata prywatna, mieszkalna, pierwotnie oświetlana przez pięć niedużych okien i ogrzewana zachodnim kominkiem, lecz w XV wieku jedno z południowych okien przekształcono w przejście do skrzydła południowego. Wyróżnikiem tej kondygnacji był długi korytarz ciągnący się przez całą grubość muru północnego, dostępny poprzez wejście umieszczone w jednej z nisz okiennych. Korytarz ten zapewniał jedynie dostęp do trzech okien, zapewne mogących służyć również jako otwory strzelnicze. Na jego końcu znajdowała się kamienna ława.
Wieżę wieńczyły dwa murowane poddasza przykryte osobnymi dwuspadowymi dachami, osobne dla obu skrzydeł. Pierwotnie zapewne przeznaczone były one dla służby i strażników, którzy pełnili służbę na dookolnej galerii obronnej. Galeria ta chroniona była masywnym przedpiersiem zaopatrzonym w machikuły i krenelaż oraz w dobudowane w XV wieku narożne obłe bartyzany. Dostęp do izb poddasza możliwy był jedynie po wyjściu na chodnik obronny z cylindrycznej klatki schodowej zakończonej niedużą wieżyczką. We wschodniej części galerii umieszczono siedzisko na którym odpoczywać mogli strażnicy.
Stan obecny
Zachowana do dnia dzisiejszego wieża jest bardzo ciekawym przykładem budowli rozbudowywanej pod koniec średniowiecza w celu powiększenia komfortu mieszkalnego. Uniknęła ona większych zniszczeń i przekształceń. Te ostatnie ograniczyły się do aneksu wejściowego z XVII wieku, renesansowego portalu osadzonego w ścianie wschodniej i powiększonych niektórych okien. Zniszczone przedpiersie z krenelażem zostało odtworzone, poddano także odbudowie ścianę wschodnią, uszkodzoną na skutek prac górniczych.
Wieża Clackmannan znajduje się obecnie pod opieką organizacji Historic Scotland, niestety jednak jej wnętrza nie są dostępne dla zwiedzających na codzień, a wyłącznie przy specjalnych okazjach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.