Historia
Zamek w Cessford wzniesiony został około 1450 roku przez Andrew Kerra, prawdopodobnie na miejscu starszej budowli obronnej z XIV wieku. Budowa lub gruntowna przebudowa zamku z pewnością wiązała się z jego usytuowaniem na niebezpiecznym pograniczu szkocko – angielskim, a także zaangażowaniem właścicieli w ciągłe konflikty pomiędzy klanami, łupieżcze wyprawy, a nawet utarczki z sąsiadami z tego samego rodu.
W pierwszej połowie XVI wieku Cessford stanęło na pierwszej linii walk szkocko – angielskiej wojny, której głównym wydarzeniem był pogrom Szkotów w bitwie pod Flodden w 1513 roku. Inwazyjna armia pod wodzą króla Jakuba IV uległa wówczas wojskom Thomasa Howarda, drugiego diuka Norfolk, a król Szkocji padł na polu bitwy. Parę lat później, w 1519 roku zamek został zdobyty i spalony przez Anglików. Po ich odejściu został naprawiony, lecz już w 1523 roku ponownie oblężono go przez Henryka Howarda, earla Surrey. Właścicielem Cessford był wówczas sir Andrew Kerr, Strażnik Marchii (Warden of the Marches), który poddał co prawda zamek po mocnym ostrzale artyleryjskim, lecz spowolnił jednak armię angielską, która utraciła impet. W trakcie walk dziedziniec zamku został co prawda zajęty, lecz sam donżon posiadał tak masywne mury, iż był niewrażliwy na ostrzał dział. Po zakończeniu działań wojennych Cessford powróciło w szkockie ręce, choć spokojem cieszyło się jedynie do wybuchu wojny z lat 1543-1551, zwanej Szorstkimi Zalotami (Rough Wooing). W jej trakcie zamek był przynajmniej dwukrotnie atakowany i niszczony.
Znaczenie zamku spadło w drugiej połowie XVI wieku. Po podpisaniu szkocko – angielskiego pokoju w Norham w 1551 roku pogranicze stało się bezpieczniejsze, a wspierający reformację ród Kerrów znacznie się wzbogacił na majątku rozwiązanego opactwa Kelso. Na początku XVII wieku ówczesny właściciel zamku, sir Robert Kerr, postanowił wybudować dla siebie wygodniejszą rezydencję, do której przeprowadził się w 1607 roku.
Architektura
Zamek wybudowany został na terenie łagodnie opadającym ku zachodowi, gdzie w dolinie z południa na północ płynęła mocno meandrująca rzeka Kale Water. Główną budowlą mieszkalno – obronną zamku był masywny donżon wzniesiony na planie litery L, pierwotnie otoczony murem obronnym, ziemnym wałem oraz przekopem, usytuowanymi w odległości około 12-15 metrów. Po stronie północnej i zachodniej na dziedzińcu usytuowane były zabudowania gospodarcze i pomocnicze. Pomiędzy budynkiem północno – wschodnim a murem utworzono bramę wjazdową, w postaci wciągniętego do środka obwodu korytarza bramnego.
Główny blok donżonu o planie prostokąta z dłuższymi bokami na linii północ – południe miał wymiary 19,3 x 13,7 metra. Wraz z bocznym skrzydłem w dolnej części otoczony był gzymsem cokołowym o dwóch uskokach, kolejnym gzymsem kordonowym powyżej pierwszego piętra, zwieńczenie wieży stanowiło natomiast przedpiersie z krenelażem za którym znajdował się chodnik obronny. Mury były wyjątkowo masywne, wahające się w przyziemiu od 3,6 do 4,1 metrów, nieco cieńsze dopiero od poziomu drugiego piętra. Elewacje przebito prostymi, czworobocznymi otworami, w niższych partiach szczelinowymi, na piętrach nieco większymi, wszędzie rozglifionymi do wnętrza.
Do środka wieży wiodły dwa wejścia: na poziomie gruntu i na poziomie pierwszego piętra. Niższe usytuowano w rozwartym kącie utworzonym przez główny blok i skrzydło boczne, we wschodniej ścianie tego pierwszego. Zabezpieczone było ono dwoma otworami strzeleckimi skierowanymi ze skrzydła, oraz dwoma drzwiami, jednymi otwieranymi na zewnątrz, a drugimi do wewnątrz (jedne z nich mogły mieć formę żelaznej kraty), prowadzącymi do małej sieni, czy też podsklepionego korytarza wejściowego połączonego z komorą głównego bloku i z bocznym przejściem do skrzydła. Na końcu sieni ponownie umieszczono wrota.
Pomieszczenie w głównym bloku wieży poniżej sklepienia kolebkowego miało dwa poziomy użytkowe rozdzielone drewnianym stropem: niższy oświetlany jedynie przez dwa wąskie prostokątne okna w ścianie północnej i podobne dwa w ścianie południowej. Górny poziom był nieco lepiej doświetlony dodatkowym oknem po stronie zachodniej. Z sieni wejściowej korytarz po lewej stronie prowadził do cylindrycznej klatki schodowej zapewniającej dostęp do górnych kondygnacji i na szczyt donżonu oraz do dwóch ciasnych i ciemnych, sklepionych komór w bocznym skrzydle. Mniejsza z nich o wysokości jedynie 1,8 metra miała dostęp do otworów strzeleckich (jeden z nich flankował wejście, drugi umożliwiał ostrzał w stronę wschodnią). Druga z komór prawdopodobnie przeznaczona była dla strażników chroniących bramę donżonu oraz do sąsiedniej komory, zapewne celi więziennej. Wejście do niej wiodło korytarzem z górnego poziomu przyziemia (półpiętra) głównego bloku donżonu. Dodatkowo w celi przez właz w podłodze dostawało się do małego pomieszczenia zagłębionego około 2 metry niżej. Ten sklepiony loch, przeznaczony dla najniżej sytuowanych skazańców, był całkowicie ciemny, wyposażony jedynie w otwór wentylacyjny.
Główne wejście, dostępne za pomocą zewnętrznych, drewnianych schodów, usytuowano na wysokości pierwszego piętra, w tym samym kącie co wejście niższe, choć prowadziło ono do bocznego skrzydła, a nie do głównego bloku. Schody zaopatrzono w górną platformę umieszczaną na odsadzce muru donżonu, a cały narożnik północno – wschodni przed donżonem odgrodzony był murem wydzielającym mały dziedzińczyk. Portal wejściowy osadzony został na wysokości 4,5 metra i zabezpieczony zamykanymi na zasuwę drzwiami oraz żelazną kratą. Za nimi znajdowała się cylindryczna klatka schodowa, przejścia do głównego bloku wieży oraz do bocznego skrzydła. To ostatnie na poziomie piętra mieściło sklepioną kolebkowo kuchnię o wymiarach 6,1 x 4 metry. Oświetlana była ona przez pojedyncze okno w murze wschodnim i ogrzewana przez kominek, z piecem po jednej stronie oraz z ostrołukową wnęką ścienną po drugiej stronie. By ułatwić podawanie naczyń i potraw w murze zachodnim przepruto specjalny otwór. Powyżej kuchni mieściła się jeszcze antresola z komorą umieszczoną w grubości muru.
Na wysokości pierwszego piętra główny blok donżonu mieścił aulę (hall), czyli komnatę reprezentacyjną wieży o wymiarach 11,9 x 6,7 metra. Jako najważniejsze pomieszczenie na zamku była dobrze oświetlona przez cztery okna, z czego trzy zaopatrzone w boczne, kamienne siedziska oraz ogrzewana rzeźbionym kominkiem osadzonym w murze północnym. Po jego bokach poprzez wnęki okienne dostać się można było do umieszczonych w grubości muru dwóch sklepionych kolebkowo ciasnych komór, oświetlanych przez pojedyncze otwory okienne. Po przeciwnej, południowej stronie cylindryczna wnęka mieściła parę stopni za pomocą których przejść można było do latryny w grubości muru oraz do antresoli ponad kuchnią.
Główny blok donżonu w górnej części zajmowany był przez drugie piętro, podczas gdy boczne skrzydło na tym poziomie rozdzielone było jeszcze dwoma kondygnacjami z pojedynczymi pomieszczeniami na każdej (oboma ogrzewanymi kominkami). Drugie piętro skrzydła skomunikowane było z główną, spiralną klatką schodową, ale także i z aulą za pomocą drugiej, południowej klatki schodowej, przy wejściu do której znajdowała się latryna. Niewielkie pomieszczenie oświetlały dwa okna, z czego jedno z bocznymi siedziskami. Wyposażenie uzupełniał kamienny zbiornik na wodę czy też zlew oraz wspomniany powyżej kominek. Na czwartym piętrze skrzydła komnatka oprócz ogrzewania miała zapewnione oświetlenie z jednego okna w ścianie północnej.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się w postaci trwałej ruiny zamkowy donżon oraz dwa krótkie fragmenty dawnego muru obwodowego po jego północnej stronie. Donżon utracił podziały wewnętrzne oraz mury górnej części, jest jednak udostępniony dla zwiedzających włącznie z możliwością wejścia do środka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of Roxburghshire, volume 1, Edinburgh 1956.