Cardoness – wieża mieszkalna

Historia

   Wieża Cardoness zbudowana została około 1475 roku przez klan MacCulloch, możny ród z terenów Galloway. Inicjatorem budowy mógł być Gilbert McCulloch, natomiast same ziemie przypadły rodzinie na drodze małżeństwa jednego z członków klanu MacCullochów z córką poprzedniego właściciela, co miało miejsce około połowy XV wieku.
   W drugiej połowie XV stulecia i na początku XVI wieku klan MacCulloch prowadził liczne spory terytorialne z sąsiadami, co między innymi doprowadziło dwukrotnie, w 1471 i 1480 roku, do wyjęcia spod prawa Jamesa MacCullocha, zamieszanego w przejęcie ziem upośledzonego Alexandra MacLellana, za którego wydał on jedną ze swych córek. Syn Jamesa, Ninian, sądzony był za kradzież bydła oraz nielegalne ściąganie dochodów z dóbr swej matki, natomiast Alexander McCulloch, przed swą śmiercią w bitwie pod Flodden w 1513 roku, dwukrotnie był skazywany za przestępcze działania w stosunku do sąsiadów. Konflikty z MacLellanami doprowadziły także do czasowego zajęcia przez nich Cardoness. Wieża wykorzystywana była więc w lokalnych wojnach podjazdowych pomiędzy klanami, ale międzynarodowe wydarzenia militarne szczęśliwie ją omijały. Jedynie w latach 1563-1566 angielski szpieg na wypadek wojny opisał ją jako trudną do zdobycia i możliwą do obsadzenia przez nawet 100 osobowy garnizon.
   Ród MacCulloch był właścicielem Cardoness do lat 20-tych XVII wieku, kiedy to wieżę z powodu ich długów wykupił John Gordon z Ardwall, przedstawiciel rodu z którym MacCullochowie przez lata prowadzili spory. Wznowiło to konflikt, którego kulminacją było w 1690 roku postrzelenie Williama Gordona przez sir Godfreya McCullocha. Godfrey po zabójstwie uciekł do Francji, lecz siedem lat później został rozpoznany w Edynburgu i ścięty. Paręnaście lat wcześniej zabita została także schorowana wdowa po Johnie Gordon, wyrzucona ze swojej izby przez Alexandra McCullocha na kupę gnoju. Po tych wydarzeniach, na początku XVIII wieku wieża Cardoness została opuszczona. Zmieniała co prawda parokrotnie właścicieli, lecz nie przeprowadzali oni jej remontów, pozostawiając w formie trwałej ruiny.

Architektura

   Wieżę wybudowano na dość wysokim wzgórzu, otoczonym od wschodu i południa przez niedużą rzekę Fleet, wpadającą około półtorej kilometra dalej na południowym – zachodzie do zatoki Wigtown. Stoki wzgórza opadały dość ostro z każdej strony, pozostawiając na szczycie niewielką przestrzeń wykorzystaną do wzniesienia wieży, a także sąsiadującego z nią od południa dziedzińca, usytuowanego na nico niżej położonym plateau, zajmowanym przez trzy murowane budynki oraz pomocniczą drewnianą zabudowę o konstrukcji drewnianej.
   Okazała wieża mieszkalna wzniesiona została na planie prostokąta o wymiarach 12,8 x 9,4 metra, wysokości 16,1 metrów do poziomu korony murów obwodowych i 21,6 metrów do szczytów poddasza. Masywne mury uzyskały 2,4 metra grubości. Wejście w ich obręb umieszczono na poziomie gruntu, od strony południowej, czyli od strony dziedzińca. Nie zastosowano co prawda mniej wygodnego, lecz bezpieczniejszego portalu wejściowego na wysokości piętra, dostępnego za pomocą usuwalnych w razie zagrożenia drewnianych schodów, lecz i tak zadbano o zabezpieczenie dostępu do wieży. Portal wejściowy zamykano na drewniane, być może okute wrota, ryglowane od środka zasuwą umieszczaną w murze, a znajdujący się za nimi korytarz wejściowy o szerokości 1,2 metra z wyższej kondygnacji ochraniała czworoboczna tzw. mordownia, czyli otwór przez który obrońcy mogli z góry ostrzeliwać napastników (w okresie pokoju mógł on służyć do wciągania ładunków). Dodatkowo po lewej stronie od wejścia w grubości masywnego muru umieszczono izbę dla straży. Po przeciwnej stronie natomiast korytarz wiódł do umieszczonej także w grubości muru cylindrycznej klatki schodowej, łączącej wszystkie kondygnacje.
   Wnętrze parteru wieży zajmowały dwie komory, obie dostępne z korytarza wejściowego za pomocą osobnych portali. Ścianka działowa utworzyła większą komorę zachodnią i mniejszą po stronie wschodniej, obie z pewnością przeznaczone na magazyny i spiżarnie. Ponad nimi drewniany, płaski strop wydzielał półpiętro zwieńczone sklepieniem kolebkowym na wysokości 4,6 metra nad poziomem posadzki parteru. Na piętro to prowadzić musiały drewniane schody lub drabina. Większa z dolnych komór oświetlana była otworami szczelinowymi i mieściła nietypowe dwie okrągłe nisze w narożnikach zachodnich. Ich przeznaczenie nie jest pewne (podobna znajdowała się w pobliskiej wieży Rusko); z powodu braku otworów nie mogły mieć znaczenia obronnego, raczej więc funkcjonowały jako schowki, być może przeznaczone na beczki. W przeciwnym, wschodnim murze usytuowano małą celę więzienną, pozbawioną światła i dostępną jedynie przez otwór z poziomu półpiętra (antresoli). Tam w grubości muru znajdowała się zaopatrzona w latrynę i oświetlana otworem szczelinowym  izba dla straży, lub ewentualnie bardziej wygodna cela. Korytarz łączył ją z klatką schodową oraz z komorą z mordownią ponad wejściem do wieży.
   Pierwsze piętro zajmowane było przez aulę (hall) o wymiarach 8,5 x 5,1 metra, najważniejszą komnatę reprezentacyjną wieży, miejsce gdzie odbywały się uczty, spotkania, uroczystości i wszelkie ważniejsze wydarzenia w których brali udział mieszkańcy Cardoness. Jej oświetlenie zapewniały dwa duże okna (po stronie wschodniej i południowej), oba zaopatrzone w kamienne ławy po bokach wnęk przeprutych w murze. Kolejne mniejsze otwory doświetlające przepruto w wyższych partiach auli, dzięki czemu w grubości murów można było umieścić małe komory. Na piętrze łącznie były cztery takie pomieszczenia: dwie latryny w narożniku północno – wschodnim, podłużna izdebka po stronie zachodniej oraz komora południowa dostępna z wnęki okiennej. Ogrzewanie auli zapewniał okazały północny kominek (niestety ze zniszczonym nadprożem). Po jego prawej stronie w murze urządzono ciekawą czworoboczną wnękę, połączoną kanałem w grubości muru z kominkiem. Zapewne służyła ona do przechowywania soli, suszonej i ogrzewanej żarem z kominka. Druga i trzecia nisza umieszczone zostały po lewej stronie. Jedna z nich ze zwieńczeniem w ośli grzbiet, pierwotnie wyposażona była w drewniane półki.
   Drugie piętro oddzielone było od auli drewnianym, płaskim stropem osadzonym na kamiennych wspornikach. Zajmowały je dwie prywatne komnaty mieszkalne o tej samej wielkości, rozdzielone poprzeczną ścianką działową. Względną prywatność zapewniały w nich osobne portale wejściowe od strony południowego korytarza połączonego z cylindryczną klatką schodową. Był to jednak efekt późniejszej przebudowy, w okresie średniowiecza drugie piętro mieściło jedną dużą komnatę dostępną poprzez wschodnie wejście. Oba pomieszczenia ogrzewane były kominkami, wschodnia komnata nowszym kominkiem w ścianie północnej, zachodnia komnata dużym kominkiem zachodnim. Obu zapewniono także po jednym oknie z bocznymi siedziskami, natomiast dostęp do latryny posiadało tylko pomieszczenie wschodnie.
   Mieszkalny, choć mniej komfortowy charakter miało trzecie, niskie piętro wieży. Dla służby i strażników przeznaczone było zapewne murowane poddasze, przykryte otwartą więźbą dachową nad dwuspadowym dachem z dwoma trójkątnymi szczytami, które jako węższe od trzonu wieży pozostawiało miejsce na dookolną, niezadaszoną galerię obronną. Ochronę tej ostatniej zapewniał krenelaż, prawdopodobnie usunięty w trakcie którejś z nowożytnych modyfikacji.

Stan obecny

   Wieża Cardoness przetrwała do dnia dzisiejsze w formie prawie pełnej trwałej ruiny, bez większości podziałów na kondygnacje, których stropy przy odrobinie dobrej woli można by odtworzyć, podobnie jak strop drugiego piętra (piętro trzecie funkcjonuje jako platforma widokowa). Pomimo tego budowla stanowi jeden z najlepszych przykładów późnośredniowiecznej okazałej wieży mieszkalnej o rozbudowanym układzie i ciekawych elementach detalu architektonicznego (np. wnęki ścienne, kominki). Wieża znajduje się obecnie pod opieką agendy Historic Scotland, która udostępnia ją dla zwiedzających.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.

Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fifth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume II), county of the Stewartry of Kirkcudbright, Edinburgh 1914.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.