Historia
Opactwo Cambuskenneth, początkowo znane jako klasztor św. Marii ze Stirling, ufundowane zostało w latach 40-tych XII wieku przez szkockiego króla Dawida I, jako jedna z jego prób modernizacji szkockiego Kościoła. Zapewne z tego też powodu zostało założone w pobliżu królewskiego zamku Stirling, podobnie jak opactwo Holyrood w pobliżu Edynburga. Pierwotnie przeznaczone było dla wspólnoty zakonnej z francuskiego Arrouaise, jednak szybko zostało wchłonięte przez augustianów.
Budowa pierwszych prowizorycznych zabudowań rozpoczęła się zapewne krótko po przybyciu zakonników, lecz główne prace nad murowanym kościołem oraz zabudowaniami klauzury zaczęły się w późniejszych latach drugiej połowy XII wieku i kontynuowane były do początku XIII wieku. Dzięki królewskiej protekcji oraz sąsiedztwie jednego z głównych miast i zamków Szkocji posuwały się dość sprawnie, tak że z pewnością kościół i najważniejsze zabudowania klauzury były już ukończone, gdy pod koniec XIII stulecia opactwo powiększono o charakterystyczną wolnostojącą dzwonnicę.
W trakcie wojen o szkocką niepodległość w latach 1296-1357 Cambuskenneth zostało splądrowane i spustoszone, szkody nie mogły być jednak bardzo znaczne, gdyż w opactwie regularnie przebywali królowie, wpierw w 1303-1304 Edward I, a następnie Robert Bruce, który w klasztorze zwołał w 1314 roku parlament konfiskujący majątki wszystkich Szkotów którzy walczyli po stronie Anglików, a następnie w 1326 roku parlament potwierdzający sukcesję jego syna Dawida II. W okresie rządów tego ostatniego opactwo miało ponownie zostać spustoszone przez Anglików oraz pewnych „diabolici homines”, przez co w 1378 roku opisywano je jako znajdujące się w złym stanie i w dużej części zrujnowane. W XV wieku podniosło się na tyle, że w 1486 roku w Cambuskenneth pochowana została Małgorzata Duńska, córka Chrystiana I Oldenburga, króla Danii, a także żona Jakuba III Stewarta. Dwa lata później jej mąż zginął w bitwie pod Sauchieburn w pobliżu Stirling i został także pochowany w opactwie. Na początku XVI wieku miały miejsce ostatnie większe prace budowlane w klasztorze, kiedy to rozbudowie uległa rezydencja opata.
Upadek klasztoru przyszedł wraz z reformacją na początku drugiej połowy XVI wieku. W opactwie znajdowało się już wówczas tylko kilku mnichów, a większość zabudowań była albo obrabowana, albo zniszczona. W 1560 roku Cambuskenneth zostało podarowane lordowi Erskine, który wykorzystywał kamienie z klasztoru do budowy swej rezydencji w Stirling, doprowadzając do zaniku większości średniowiecznych budowli. Przetrwała jedynie wolnostojąca dzwonnica, którą w 1859 roku poddano gruntownej renowacji.
Architektura
Opactwo usytuowane zostało na płaskim terenie w głębokim zakolu rzeki Forth, poniżej wzgórza zamku Stirling, po jego wschodniej stronie. Składało się z kościoła klasztornego, przystawionych do niego od południa zabudowań klauzury, wolnostojącej dzwonnicy po stronie północno – zachodniej oraz zabudowań gospodarczych i pomocniczych po stronie południowo – wschodniej.
Wczesnogotycki kościół opacki z XIII wieku wzniesiono na planie krzyża łacińskiego, pierwotnie jako budowlę jednonawową, ośmioprzęsłową z transeptem, czworobocznym prezbiterium po stronie wschodniej i czworoboczną wieżą nad przecięciem naw. Od wschodu do każdego ramienia transeptu przystawione zostały po dwie kaplice, charakterystyczne dla wielu kościołów klasztornych, w których bracia odprawiali prywatne msze za dusze patronów konwentu. Nawa miała 36,5 metra długości oraz 10,6 metrów szerokości pomiędzy ścianami. Długość transeptu z północy na południe wynosiła 21,3 metra oraz 11,5 metra szerokości wewnętrznej, a całkowita długość kościoła wyniosła 57,9 metra. Na skutek rozbudowy kościół powiększony został o nawę północną. Nie była ona pierwotnie planowana, co poświadcza układ służek w ścianie północnej, nie odpowiadający podziałowi na przęsła nawy głównej.
Dzwonnicę klasztoru usytuowano dość nietypowo jako budowlę wolnostojącą po stronie północno – zachodniej, blisko fasady kościoła. Mogła ona służyć nie tylko jako miejsce zawieszenia dzwonów, ale i jako dobry punkt strażniczy, doskonale widoczny z pobliskiego zamku. Wzniesiono ją na planie kwadratu o bokach długości 9,1 metra przy murach grubych na 1,8 metra i wysokich na około 19,5 metra. Ściany wzmocniono przyporami (narożnymi oraz po jednej pośrodku każdej z elewacji) oraz horyzontalnie rozdzielono gzymsami kordonowymi i gzymsem cokołowym. Pomiędzy nimi umieszczone zostały okna, w najważniejszej elewacji zachodniej najmniejsze, lancetowate na najniższej kondygnacji i coraz większe, dwudzielne, na kolejnych górnych piętrach, przy czym środkowe oflankowane zostały blendami o podobnym wykroju, a więc z profilowanymi, ostrołucznymi archiwoltami podtrzymywanymi przez smukłe kolumienki. Pozostałe elewacje miały mniej okien i nieco skromniejszy wystój pozbawiony blend, a spośród wszystkich pięciu lancetowatych okien przyziemia wieży, aż trzy były ślepe. Główne wejście o szerokości 1,3 metra, wysunięte w płytkim ryzalicie oraz zwieńczone trójkątną wimpergą z trójlistnie zamkniętą, flankowaną kolumienkami wnęką na figurę umieszczono w elewacji południowej. Dodatkowy, pomocniczy portal wejściowy usytuowany został także w ścianie wschodniej, gdzie prawdopodobnie wiódł do pomniejszej dobudówki o wymiarach 6,9 x 3,2 metra. Komunikację pionową pomiędzy kondygnacjami wieży zapewniała wysunięta z bryły wieżyczka schodowa w narożniku północno – wschodnim, doświetlana wąskimi otworami szczelinowymi, kończąca się na poziomie otwartej galerii umieszczonej za blankowanym przedpiersiem, przy czym przedpiersie osadzono na rzędach wsporników uformowanych na podobieństwo ludzkich masek, oraz przebito kilkoma rzygaczami o kształtach groteskowych zwierząt, ludzi i jednego kanonika.
Wewnątrz wieża otrzymała cztery kondygnacje (łącznie z poddaszem), przy czym pomieszczenie na parterze przykryto sklepieniem gwiaździstym z otworem pośrodku do przeciągnięcia lin, a dwie górne komnaty drewnianymi stropami belkowymi. Nietypowo sklepieniem na krótkich służkach zwieńczono także poddasze. Pierwsze piętro pierwotnie ogrzewane było kominkiem, być może miało też wydzielone stropem półpiętro z kolejnym kominkiem. Nie można wykluczyć, iż było połączone nadwieszanym gankiem z kościołem poprzez otwór drzwiowy w ścianie południowej. Najlepiej oświetlone drugie piętro (po dwa okna z każdej strony) mieściło dzwony, których dźwięk mógł się swobodnie wydobywać przez liczne otwory okienne. Każde z tych okien zaopatrzone zostało w kamienne boczne siedziska.
Trzy skrzydła zabudowań klauzury otoczyły wraz z kościołem i krużgankami kwadratowy wirydarz o długości boków 24,1 metra (wraz z krużgankami o szerokości 2,8 metra). W skrzydle wschodnim z transeptem kościoła sąsiadowała zakrystia (6,7 x 2,6 metra), za którą mieściła się wąska sień wejściowa (jedynie 2,1 metra szerokości), a następnie kwadratowy w planie kapitularz (6,4 x 6,4 metra). Był on zwieńczony sklepieniem żebrowym podtrzymywanym przez pojedynczy środkowy filar o ośmiobocznym przekroju. Prawdopodobnie przy ścianach znajdowały się ławy lub siedziska na których siadali bracia wraz z opatem w trakcie codziennych narad, zebrań i sądów. Piętro skrzydła wschodniego zapewne tradycyjnie przeznaczone było na dormitorium, połączone przejściem z transeptem, by ułatwić dostęp mnichom na nocne i poranne modlitwy. Skrzydło południowe zajmowane było przez refektarz o wewnętrznej długości 21,1 metra i szerokości 6,4 metra, wsparty od południa na kilku przyporach. Wnęka mniej więcej w jego środkowej części północnej ściany mieściła lawatarz, wyposażony w kamienny zlew połączony odpływem z kanałem pod wirydarzem. W ścianie południowej natomiast, bliżej części zachodniej, małe przejście wiodło na schody do ambony z której czytano w trakcie posiłków. Sala refektarza sąsiadowała od zachodu i wschodu z dwoma kolejnymi, niedużymi pomieszczeniami skrzydła południowego, przypuszczalnie kuchnią i kalefaktorium. W najmniej rozpoznanym skrzydle zachodnim znajdować się mogły spiżarnie i magazyny klasztorne (cellarium).
W odległości nieco ponad 50 metrów od skrzydła wschodniego odnaleziono ślady posklepionych piwnic, identyfikowanych między innymi z infirmerią, tradycyjnie leżącą w pewnym oddaleniu od zabudowań klauzury. Ten mały kompleks, prawdopodobnie w większości XV-wiecznego pochodzenia, składał się z dwóch skrzydeł usytuowanych prostopadle do siebie, z których skrzydło północne posiadało przynajmniej dwa ryzality i co najmniej dwie kondygnacje połączone spiralną klatką schodową. Jego cechą charakterystyczną były umieszczone w północnym pomieszczeniu cztery arkady, utworzone z kamiennych, dużych klińców, przeprute przez całą grubość murów.
Stan obecny
Obecnie jedyną zachowaną budowlą klasztorną jest wolnostojąca dzwonnica z końca XIII wieku. Poza nią widoczne są tylko relikty dolnych partii murów kościoła opackiego z pozbawionym bocznych kolumienek ostrołukowym portalem zachodnim, oraz fundamenty zabudowań klauzury i budynków pomocniczych po stronie południowo – wschodniej. Zabytkiem opiekuje się obecnie rządowa agenda Historic Scotland, która otwiera go dla zwiedzających w letnich miesiącach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Stirlingshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 1, Edinburgh 1963.