Historia
Kamienny krąg Callanish utworzony został pomiędzy 2900 a 2600 rokiem p.n.e. Nie ma pewności czy równocześnie wraz z nim powstało pięć rzędów kamieni, czy też zostały one dostawione później. Z pewnością jakiś czas po ustawieniu tej konstrukcji w kamiennym kręgu zbudowano grobowiec komorowy, użytkowany przez kilka stuleci, na co wskazywało wiele odnalezionych tam fragmentów ceramiki.
Kompleks wzniesiony został i użytkowany był przez wczesnorolnicze społeczności okresu neolitu. Prawdopodobnie jego budowa związana była z procesami jakie zachodziły na skutek przechodzenia z koczowniczego tryby życia do osiadłego (wzrost znaczenia ziemi, terytorium, kult przodków, chęć oddawania hołdu zmarłym, mniej prawdopodobne są natomiast teorie o roli jako prehistorycznego obserwatorium faz księżyca lub słońca, głównie z powodu możliwości późniejszych przesunięć niektórych kamieni i braku pewności co do ich pierwotnych pozycji).
Około 1500–1000 lat p.n.e. kompleks przestał być użytkowany i prawdopodobnie został uszkodzony przez późniejszych rolników z epoki brązu. W trakcie rabunku grobowca wyrzucono część jego zawartości na zewnątrz, wydaje się również, że dokonano jego przebudowy by służył jako domostwo. Z czasem, być może około 800 roku p.n.e. Callanish zostało opuszczone i pokryło się grubą warstwą darni, odkrytą dopiero w trakcie pierwszych prac badawczych w XIX wieku.
Architektura
Stanowisko Callanish utworzono z kręgu ustawionych pionowo kamieni z którego w stronę północną wybiegała aleja, czy też podwójna linia ustawionych w rzędzie kamieni, a w stronę wschodnią, południową i zachodnią pojedyncze linie. Okręg utworzony został z 13 kamiennych „płyt” o wysokości do 3,5 metra rozmieszczonych wokół średnicy długiej na 11,4 metra. Pośrodku okręgu usytuowano pojedynczy centralny kamień, wysoki na 4,7 metra, szeroki na 1,5 metra i gruby na 0,3 metra. Został on prawie idealnie zorientowany dłuższymi bokami na linii północ – południe. W miejscu pomiędzy centralnym kamieniem a kamieniami przy wschodniej krawędzi, w późniejszym okresie usytuowano długą na 6,4 metra komorę grobową. Pierwotnie była ona przykryta ziemią oraz drobniejszymi kamieniami (cairn).
Północne linie stanowiska utworzone zostały przez 9 i 10 kamieni, tworząc długą na aż 82 metry aleję. Ich wysokość oraz częstotliwość rozmieszczenia są różne, przy czym największe odstępy pomiędzy nimi znajdują się przy północnym krańcu. Od strony okręgu wysokość kamieni zmniejsza się w kierunku środka alei, a od tamtego miejsca wysokość ponownie wzrasta. Kamienie po wschodniej stronie alei mają tylko trzy czwarte wysokości kamieni po zachodniej stronie.
Zachodnia linia utworzona została z 4, a wschodnia z 5 kamieni, podobnie jak długa na 27,2 metra linia południowa. Blisko tej ostatniej oraz blisko koła ustawiono dodatkowe dwa kamienie, lecz spośród nich wschodni usytuowano tam dopiero w XIX wieku i mógł nie być częścią pierwotnego planu. Południowa linia kamieni znalazła się prawie dokładnie na linii północ – południe, ale pozostałe linie i aleja nie wyznaczyły punktów kardynalnych w stosunku do koła (żaden z rzędów nie jest skierowany na środek kamiennego kręgu). Południowa linia zorientowana była natomiast na wywyższenie terenu zwane Cnoc an Tursa (Wzgórze Smutku), górujące około 30 metrami nad poziomem wody, wokół którego skupiała się aktywność neolitycznych mieszkańców i które mogło być także źródłem pozyskiwania kamieni do kromlechu.
Wokół powyższego stanowiska zwanego Callanish I, w okresie neolitu i wczesnej epoki brązu powstały kolejne kamienne kręgi i ustawiano pojedyncze kamienie. Najważniejsze z nich to Callanish II, krąg kamieni zwany Cnoc Ceann a’ Ghàraidh o średnicy 20 metrów otaczających kopiec (cairn), dziś składający się z 5 stojących i 3 przewróconych kamieni, Callanish III (Cnoc Filibhir Bheag) składający się z dwóch koncentrycznych kręgów (obecnie 8 kamieni zewnętrznych i 4 wewnętrzne) oraz Callanish IV (Ceann Hulavig) będący kamiennym kręgiem o średnicy 10 metrów (obecnie zawiera 5 kamieni). Kolejny kamienny krąg utworzono w Callanish VI (Cùl a’ Chleit), w Callanish VIII (Tursachan) zbudowano nietypowy kromlech półkolisty, zaś w Callanish VII (Cnoc Dubh) znajdowało się kamienne ogrodzenie dawnej osady.
Stan obecny
Callanish jest dziś unikalnym prehistorycznym stanowiskiem na terenie Szkocji, zarówno ze względu na skalę budowli, jak i stan zachowania. Wraz z pobliskimi mniejszymi zespołami zabytków, ponumerowanymi od II do XIX, udostępnione jest przez Historic Environment Scotland dla zwiedzających, którzy mogą udać się także do niewielkiej placówki muzealnej (The Calanais Stones Visitor Centre). Informacje o terminach otwarcia i cenach odnaleźć można na oficjalnej stronie zabytku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Ninth report with inventory of monuments and constructions in the outer Hebrides, Skye and the Small Isles, Edinburgh 1928.