Historia
Kamienny krąg Callanish utworzony został pomiędzy 2900 a 2600 rokiem p.n.e. Nie ma pewności czy równocześnie wraz z nim powstało pięć rzędów kamieni, czy też zostały one dostawione później przez kolejne pokolenia. Możliwe również, iż nie zostały one ukończone, a projekt z nieznanych powodów porzucono. Z pewnością jakiś czas po ustawieniu tej konstrukcji, w kamiennym kręgu zbudowano grobowiec komorowy, użytkowany przez co najmniej kilka stuleci, na co wskazywałoby wiele odnalezionych w nim fragmentów ceramiki.
Kompleks wzniesiony został i użytkowany był przez wczesnorolnicze społeczności okresu neolitu. Prawdopodobnie jego budowa związana była z procesami jakie zachodziły na skutek przechodzenia z koczowniczego tryby życia do osiadłego (wzrost znaczenia ziemi, terytorium, kult przodków, chęć oddawania hołdu zmarłym, mniej prawdopodobne są natomiast teorie o roli jako prehistorycznego obserwatorium faz księżyca lub słońca, głównie z powodu możliwości późniejszych przesunięć niektórych kamieni i braku pewności co do ich pierwotnych pozycji).
Około 1500-1000 lat p.n.e. kompleks przestał być użytkowany i prawdopodobnie został uszkodzony przez późniejszych rolników z epoki brązu. W trakcie rabunku grobowca wyrzucono część jego zawartości na zewnątrz, wydaje się również, że dokonano jego przebudowy by służył jako domostwo. Z czasem, być może około 800 roku p.n.e. Callanish zostało opuszczone i pokryło się grubą warstwą darni, odkrytą dopiero w trakcie pierwszych prac badawczych w XIX wieku.
Architektura
Stanowisko Callanish utworzono z kręgu ustawionych pionowo dłuższymi bokami kamieni, z którego w stronę północną wybiegała aleja, czy też dwie linie ustawionych w rzędzie kamieni, a w stronę wschodnią, południową i zachodnią pojedyncze linie. Kromlech utworzony został z 13 nieopracowanych narzędziami kamiennych płaskich bloków o wysokości do 3,5 metra, rozmieszczonych wzdłuż krawędzi lekko spłaszczonego kręgu o wymiarach 13,4 x 11,8 metrów. Pośrodku usytuowano pojedynczy centralny kamień, wysoki na 4,7 metra, szeroki na 1,5 metra i gruby na 0,3 metra. Został on prawie idealnie zorientowany dłuższymi bokami na linii północ – południe, ale nie usytuowano go względem dłuższej osi pierścienia, dlatego mógł zostać umieszczony na innym etapie budowy niż sam krąg (być może początkowo pełnił rolę samotnego znacznika dla żeglarzy). W miejscu pomiędzy centralnym kamieniem a kamieniami przy wschodniej krawędzi, w późniejszym okresie umieszczono długą na 6,4 metra komorę grobową. Pierwotnie była ona przykryta ziemią oraz drobniejszymi kamieniami tworzącymi kurhan (ang. cairn).
Północne linie stanowiska utworzone zostały przez 9 i 10 kamieni, co w efekcie dało długą na aż 82 metry aleję. Ich wysokość oraz częstotliwość rozmieszczenia była różna, przy czym największe odstępy pomiędzy nimi znajdowały się przy północnym krańcu. Od strony kręgu wysokość kamieni zmniejszała się w kierunku środka alei, a od tamtego miejsca wysokość ponownie wzrastała. Kamienie po wschodniej stronie alei miały tylko trzy czwarte wysokości kamieni zachodnich. Zachodnia linia utworzona została z 4, a wschodnia z 5 kamieni, podobnie jak długa na 27,2 metra linia południowa. Blisko tej ostatniej oraz blisko kręgu ustawiono dodatkowe dwa kamienie, lecz spośród nich wschodni usytuowano tam dopiero w XIX wieku i mógł nie być częścią pierwotnego planu. Południowa linia kamieni znalazła się prawie dokładnie na linii północ – południe, ale pozostałe linie i aleja nie wyznaczyły punktów kardynalnych w stosunku do koła (żaden z rzędów nie jest skierowany na środek kamiennego kręgu). Południowa linia zorientowana była natomiast na wywyższenie terenu zwane Cnoc an Tursa (Wzgórze Smutku), górujące około 30 metrami nad poziomem wody, wokół którego skupiała się aktywność neolitycznych mieszkańców i które mogło być także źródłem pozyskiwania kamieni do kromlechu.
Być może Callanish nigdy nie zostało ukończone. W takim wypadku z imponującego projektu obejmującego centralny krąg z czterema promieniście rozchodzącymi się alejami ukończono by tylko część środkową i aleję północną. Z południowej alei postawiono tylko jeden kamień po wschodniej stronie, natomiast północne partie wschodniej i zachodniej alei nigdy nie zostały rozpoczęte. O tym, że projekt został porzucony i że ramiona nie były pomyślane jako pojedyncze rzędy, świadczyłby fakt, że linie osiowe czterech planowanych alej mogłyby spotkać się w środku okręgu, podczas gdy pojedyncze rzędy zbiegały się w punkcie oddalonym od niego.
Wokół głównego kromlechu zwanego Callanish I, w okresie neolitu i wczesnej epoki brązu powstały kolejne kamienne kręgi i ustawione pojedynczo kamienie. Najważniejszy z nich to Callanish II (gael. Cnoc Ceann a’ Ghàraidh), czyli krąg kamieni o średnicę 20 metrów, składający się z co najmniej ośmiu kamieni i otaczający kopiec grobowy (ang. cairn). Callanish III (gael. Cnoc Filibhir Bheag) składał się z dwóch koncentrycznych kręgów (obecnie 8 kamieni zewnętrznych i 4 wewnętrzne), natomiast Callanish IV (gael. Ceann Hulavig) był kamiennym kręgiem o średnicy 10 metrów (obecnie zawiera 5 kamieni). Kolejny kamienny krąg utworzono w Callanish VI (gael. Cùl a’ Chleit). W Callanish VIII (gael. Tursachan) zbudowano nietypowy kromlech półkolisty, zaś w Callanish VII (gael. Cnoc Dubh) znajdowało się kamienne ogrodzenie dawnej osady.
Stan obecny
Callanish jest dziś unikalnym prehistorycznym stanowiskiem na terenie Szkocji, zarówno ze względu na skalę budowli, jak i stan zachowania. Wraz z pobliskimi mniejszymi zespołami zabytków, ponumerowanymi od II do XIX, udostępnione jest przez Historic Environment Scotland dla zwiedzających, którzy mogą udać się także do niewielkiej placówki muzealnej (ang. The Calanais Stones Visitor Centre). Informacje o terminach otwarcia i cenach odnaleźć można na oficjalnej stronie zabytku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burl A., The stone circles of Britain, Ireland, and Brittany, New Haven-London 2000.
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Ninth report with inventory of monuments and constructions in the outer Hebrides, Skye and the Small Isles, Edinburgh 1928.