Historia
Pierwotny drewniano – ziemny zamek wzniesiono na ziemiach earlów Buchan w XIII wieku, z inicjatywy rodu Comyn. Został on zniszczony przez zwolenników króla Roberta Bruce już w 1308 roku, w czasie pierwszej wojny o niepodległość Szkocji. Po obaleniu władztwa Buchan, Robert I pragnął się zabezpieczyć przed odrodzeniem siły miejscowych earlów, rozdrobnił więc ich dobra obdarowując mniejszymi częściami różnych swoich zwolenników. Najbardziej znacząca część, baronia Philorth, przeszła na earla Ross, którego matka była córką Williama Comyna, pierwszego earla Buchan z rodu Comyn. Po kilkukrotnej zmianie właścicieli, którymi byli potomkowie earla Ross, w 1375 roku miejscowe dobra Philorth na drodze koligacji małżeńskich przeszły na własność sir Alexandra Frasera z Durris i Cowie. Prawdopodobnie to on wzniósł na miejscu starego zamku nową, murowaną już siedzibę mieszkalno – obronną.
W 1405 roku Alexander Fraser otrzymał potwierdzenie nadania dóbr, być może w celu zabezpieczenia własności swym dziedzicom. Zmarł w 1411 roku, zastąpiony przez jedynego syna Williama, za którego doszło do kolejnego rozdrobnienia baroni Philorth, na skutek zaborczych działań earlów Buchan z rodu Albany Stewart. Sama siedziba Cairnbulg była jednak użytkowana przez Fraserów i przechodziła na kolejnych członków tego rodu, którzy dokonywali w XV wieku jej modernizacji i renowacji. Dokładne daty oraz imiona inicjatorów prac budowlanych nie zostały uwiecznione w przekazach pisanych, ale znaczną przebudowę mógł przeprowadzić około połowy XVI wieku sir Alexander Fraser, siódmy laird Philorth.
Na początku XVII wieku wnuk siódmego lairda, także o imieniu Alexander, przeniósł się do swej nowej, wygodniejszej siedziby w Fraserburgh, a niepotrzebny zamek Cairnbulg sprzedał Alexandrowi Fraserowi z Durris i jego synowi Robertowi. Co ciekawe sprzedaż ta wiązała się z ograniczeniem, że włości Philorth powinny być odsprzedawane innym osobom o imieniu Fraser w określonej kolejności, chyba że odrzucą propozycję zakupu. W ten sposób w 1635 roku Cairnbulg znalazł się w rękach Alexandra Frasera, lorda Saltoun. Nowy właściciel był pogrążony w długach i został zmuszony sprzedać zamek lordowi Fraserowi z Lovat, w czasach którego zaczęto dopiero używać nazwy Cairnbulg (wcześniej funkcjonowała jedynie nazwa wspólna dla starej baroni, Philorth).
Po parokrotnych zmianach kolejnych właścicieli, w bliżej nieznanym okresie XVIII wieku, zamek został opuszczony. Wiadomo, iż w 1782 roku sprzedano znajdujące się w nim drewno, żelazo i szkło. Do dodatkowych zniszczeń przyczynić się miała także wyjątkowo silna burza z 1806 roku, która zerwała część dachów i zburzyła jedną ze ścian. Na szczęście pomiędzy 1896 a 1897 rokiem wieża została odrestaurowana, a w 1934 roku zakupiona przez lorda Saltoun, którego rodzina jest posiadaczem Cairnbulg do dnia dzisiejszego.
Architektura
Wieżę mieszkalną Cairnbulg zbudowano pośród bagnistych i podmokłych terenów na niewielkim wzniesieniu, prawdopodobnie będącym pozostałością kopca dawnego gródka typu motte and bailey, którego szczyt spłaszczono w celu utworzenia większej platformy. Pierwotnie kopiec otoczony był przekopem, najpewniej napełnionym wodą, wciąż widoczną jeszcze w zeszłym stuleciu. W pobliżu płynęła również rzeka Philorth, otaczająca zamek szerokim zakolem od północy i zachodu.
Wieżę wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 12,5 x 9 metrów, z niewielkim ryzalitem mieszczącym klatkę schodową w narożniku południowo – wschodnim. Mury otrzymały grubość wahającą się od 1,8 do 2,1 metra na poziomie przyziemia, a wejście w ich obręb usytuowano na poziomie gruntu, po stronie wschodniej. Jego ochronę zapewniał wykusz zawieszony zaraz nad portalem. Dodatkowo całą budowlę zwieńczono przedpiersiem, z krenelażem przechodzącym w narożach w obłe bartyzany. Pośrodku dachu usytuowano murowane poddasze, na tyle wąskie, iż pozostawiało miejsce na dookolną galerię obronną dla straży.
Wewnątrz wieży pomieszczenia na parterze oraz na pierwszym piętrze zwieńczono ostrołukowym sklepieniem kolebkowym. Ich funkcje były typowe dla XV-wiecznych wież mieszkalnych: parter pełnił rolę gospodarczą, natomiast na piętrze znajdowała się aula (ang. hall), czyli główna komnata reprezentacyjna w której koncentrowało się życie mieszkańców i w której odbywały się najważniejsze uroczystości, ceremonie, uczty itp. Miała ona wymiary 7,6 x 5 metrów i zapewnione dobre oświetlenie za pomocą czterech okien. Wejście do niej poprowadzono przez wnękę jednego z okien, połączoną korytarzem w grubości muru z klatką schodową. Pozostałe okna także otrzymały wnęki, w których umieszczono boczne kamienne siedziska. Ponadto w narożniku południowo – zachodnim w murze udało się pomieścić niewielką komorę z kamiennym wylotem skierowanym na zewnątrz, zapewne służącym jako latryna i zlew. Ogrzewanie głównej komnaty zapewniał kominek, osadzony w ścianie przeciwległej do wejścia, zachodniej. Dwa najwyższe piętra wieży zajmowane były przez pomieszczenia mieszkalne o bardziej prywatnym charakterze, poddasze natomiast mogło być przeznaczone na magazyn lub izby dla służby lub garnizonu.
Wieża mieszkalna prawdopodobnie już w XV wieku połączona była z murem obronnym o grubości 1,2-1,5 metra, wydzielającym po stronie wschodniej nieduży dziedziniec. Zapewne mieściła się tam zabudowa gospodarcza i pomocnicza, między innymi kuchnia, stajnie, piekarnia. W XVI wieku do południowego fragmentu muru dostawiono duży, prostokątny w planie budynek o wymiarach 23,4 x 8,8 metra z przystawioną w narożniku południowo – wschodnim cylindryczną wieżą o średnicy 8,2 metra. Wieża ta otrzymała cztery kondygnacje, była jednak niższa od wieży mieszkalnej. W sklepionym przyziemiu nowego budynku urządzono kuchnię, połączoną przejściem z ryzalitem schodowym starej wieży. Piętro budynku przeznaczono natomiast na wielką aulę (ang. great hall), prawdopodobnie ogrzewaną przez dwa kominki i połączoną z prywatną izbą w wieży cylindrycznej. Ta ostatnia oświetlana była przez cztery okna, ogrzewana kominkiem, wyposażona w dwie czworoboczne wnęki ścienne oraz dostępną przez korytarz w grubości muru latrynę. Wąskie schody przeznaczone dla służby wiodły także z okrągłej izby do niżej położonej kuchni. Górne piętro budynku południowego dostępne było za pomocą ryzalitu schodowego starej wieży mieszkalnej. Schody te zakończono u góry małym pomieszczeniem, zapewne dobudowany w trakcie XVI-wiecznej modernizacji.
Stan obecny
Wieża mieszkalna z XIV-XV wieku, a także wieża cylindryczna i budynek południowy z XVI stulecia dzięki renowacji z końca XIX wieku przetrwały do dnia dzisiejszego. O ile ta pierwsza od strony zewnętrznej w dużym stopniu zachowała swój pierwotny wygląd, to sąsiadujący z nią budynek uległ znacznym przekształceniom z których na pierwszy rzut oka rzucają się w oczy duże prostokątne okna. Sądząc po XIX-wiecznych rycinach został on w dużym stopniu odbudowany od podstaw, gdyż w momencie renowacji zamku był najgorzej zachowaną jego częścią. O wystroju wnętrz ciężko powiedzieć coś więcej, gdyż zabudowania pozostają w rękach prywatnych i nie są udostępnione dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume IV, Aberdeenshire, Angus and Kinkardineshire, Edinburgh 1986.