Historia
Budowę zamku rozpoczął Walter z Moray (Walter de Moravia), po przejęciu władztwa Bothwell w 1242 roku, na skutek śmierci zięcia, Waltera Olifarda II. Prace budowlane od 1278 roku kontynuował syn Waltera, William zwany Bogatym. Pomimo takiego przydomku ambitne przedsięwzięcie najpewniej przerosło właściciela warowni, gdyż nie została ona nigdy ukończona według pierwotnego planu i otrzymała nieco mniejsze gabaryty od pierwotnie przewidzianych.
W 1296 roku wybuchła pierwsza wojna o szkocką niepodległość w trakcie której wojska angielskie najechały swego północnego sąsiada. Bothwell wraz z nieukończonym zamkiem zostało zajęte, a William Moray dostał się do niewoli. Rok później William Wallace wzniecił niepodległościowe powstanie, które doprowadziło do przejęcia inicjatywy przez Szkotów i rozpoczęcia przez nich w 1298 roku długiego, przeszło czternastomiesięcznego oblężenia Bothwell. Dowodzący angielską obroną Stephen de Brampton poddał się w 1299 roku, jednak już dwa lata później angielska kontrofensywa Edwarda I ponownie podeszła pod zamek. Anglicy dysponowali armią około 6800 ludzi, wyposażonych w machiny oblężnicze, w tym w potężną wieżę oblężniczą zwaną Le Berefrey, dzięki której zamek padł po niecałym miesiącu. Bothwell stało się wówczas kwaterą główną Aymera de Valence, drugiego earla Pembroke, który miał za zadanie zarządzać całą Szkocją pod nieobecność angielskiego króla. Zamek pozostawał w rękach Anglików dość długo. Po decydującym zwycięstwie Roberta Bruce pod Bannockburn w 1314 roku stał się miejscem schronienia nielicznych Anglików którzy przeżyli pogrom. Dopiero na widok nadchodzących szkockich oddziałów ówczesny zarządca zamku, sir Walter FitzGilbert, poddał warownię, za co został nagrodzony przez Roberta baronią Cadzow. Po odbiciu Bothwell przez Szkotów, zniszczyli oni zamek z obawy przed jego ponownym wykorzystaniem przez wrogów.
Po raz kolejny działania militarne dotknęły Bothwell w 1336 roku, wraz z nadejściem armii króla Edwarda III. Z inicjatywy angielskiego władcy, pod kierunkiem Johna de Kilbourn, zamek został odbudowany i ustanowiony główną siedzibą najeźdźców w okupowanej części Szkocji. Już jednak w następnym roku sir Andrew Moray, bratanek sir Williama i prawowity właściciel Bothwell, odbił twierdzę przy użyciu machin oblężniczych, które zniszczyły zachodnią połowę zamkowego donżonu.
Zamek pozostawał opuszczony do 1362 roku, kiedy to dziedziczka rodu właścicieli Bothwell, Joan Moray, poślubiła Archibalda Douglasa nazywanego „Ponurym”, późniejszego lorda Galloway i earla Douglas. Małżonek rozpoczął odbudowę zamku, naprawę donżonu i budowę murów. Prace kontynuował jego syn Archibald, czwarty earl Douglas, zmarły w 1424 roku w bitwie pod Verneuil w końcowym okresie wojny stuletniej. Parędziesiąt lat później ród tzw. Czarnych Douglasów upadł i zamek w 1455 roku przypadł szkockiej Koronie. Jakub III przekazał Bothwell lordowi Crichton, następnie sir Johnowi Ramsayowi, a w 1488 roku Jakub IV podarował zamek Patrickowi Hepburn, drugiemu lordowi Hailes. Hepburn nie posiadał Bothwell długo, gdyż już w 1492 wymienił go z Archibaldem Douglasem, piątym earlem Angus, w zamian za zamek Hermitage. W ten sposób bo wielokrotnych zmianach własnościowych Bothwell powróciło do rodu Douglasów, którzy przed połową XVI wieku przeprowadzili modernizację zamku, polegającą głównie na przebiciu nowych okien i podniesieniu komfortu mieszkalnego.
W drugiej połowie XVII wieku Archibald Douglas, pierwszy earl Forfar, zbudował w pobliżu zamku nowożytną rezydencję, do wzniesienia której częściowo wykorzystał materiał budowlany ze średniowiecznej warowni. Stara, podupadła budowla użytkowana była do początku XVIII wieku, kiedy to została opuszczona i z czasem przekształcona w ruinę.
Architektura
Bothwell usytuowano na wywyższeniu terenu, w zakolu silnie meandrującej rzeki Clyde, po jej wschodniej stronie, tak że otaczała zamek od południa i zachodu, oraz w nieco dalszej odległości od północy. Wzniesienie posiadało strome stoki szczególnie po stronie południowej i zachodniej, natomiast z dwóch pozostałych stron zostało odcięte od reszty terenu przez szeroki przekop, za którym prawdopodobnie rozwinęło się podzamcze.
Pierwotne plany przewidywały budowę nieregularnego pięciobocznego obwodu murów z masywnym, cylindrycznym donżonem po stronie zachodniej i dwubasztową bramą na północy. Tego ambitnego zamierzenia, wzorowanego na zamkach angielskich i francuskich (np. Coucy), nigdy w całości nie zrealizowano, przez co budowla osiągnęła ostatecznie formę podłużnego wieloboku o wymiarach około 99 x 42 metry. Z oryginalnych planów nie wzniesiono całej północnej części zamku, rezygnując z dwóch baszt flankujących bramę i cylindrycznej wieży północno – wschodniej.
Najstarszą częścią zamku z XIII wieku była jego najbardziej imponująca budowla, mianowicie masywny, okazały donżon wzniesiony na planie koła o średnicy prawie 20 metrów, wysokości 27 metrów i aż 4,5 metrowej grubości murów. Był on budowlą mieszkalną i zarazem punktem oporu zdolnym do samodzielnej obrony. Chroniony był od strony dziedzińca własnym przekopem, szerokim na około 7,6 metra i głębokim na 4,5 metra, prawdopodobnie okresowo napełnianym wodą. Dziedziniec ten w pierwszym etapie funkcjonowania zamku otoczony był jeszcze obwarowaniami drewniano – ziemnymi, za wyjątkiem krótkiej kurtyny południowo – zachodniej, połączonej z cylindryczną więżą zwaną Więzienną. Obronę wejścia do donżonu oprócz masywnych murów i dwóch flankujących ją kurtyn stanowiła górna, chroniona przedpiersiem i krenelażem galeria, nadbudowywana w okresach zagrożenia dookolną hurdycją. W blankach krenelażu przepruto szczelinowe otwory strzelcze, a nad portalem wejściowym dodatkowo zawieszono wykusz z machikułami.
Wnętrze donżonu założono na planie ośmioboku. Jego najniższa, częściowo zagłębiona w ziemi kondygnacja dostępna była jedynie z góry, poprzez klatkę schodową ukrytą w grubości muru. Najpewniej pełniła ona jedynie funkcje magazynowe. Gromadzone w niej mogły być zapasy na wypadek długotrwałego oblężenia, znajdowała się tam również studnia. Piwnicę oddzielono od przyziemia drewnianym stropem, przez który poprowadzono na wysokości tych dwóch kondygnacji centralny, masywny filar. Parter był kondygnacją wejściową, choć portal bramny umieszczono na wysokości 0,9 metra ponad poziomem dziedzińca. Dostępny był za pomocą drewnianego mostu przerzucanego przez przekop i zamykany zwodzonym mostem oraz broną (opuszczanymi na łańcuchach za pomocą kołowrotu z niewielkiej sklepionej komory na piętrze donżonu, usytuowanej w ryzalicie bramnym). Dodatkowo korytarz wejściowy w grubości muru donżonu dwukrotnie zakręcał by ułatwić ewentualną obronę. Wymiary pomieszczenia parteru wynosiły 11,2 metry średnicy i 6,7 metra wysokości. Wspomniany środkowy filar podtrzymywał sklepienie, którego żebra opadały na przyścienne wsporniki w kątach ośmioboku. Oświetlenie tej dużej auli zapewniało spore okno z maswerkiem przeprute od strony dziedzińca i zaopatrzone w niszy w kamienne boczne siedziska. Komnata posiadała także dostęp do umieszczonych w grubości muru latryn, a ogrzewający ją kominek, jeśli istniał musiał się znajdować w zachodniej, zniszczonej części. Powyżej znajdowały się jeszcze dwie kondygnacje, także dostępne za pomocą klatki schodowej w grubości muru. W odróżnieniu od auli na parterze miały one bardziej prywatny charakter. Pierwsze piętro mogło być przeznaczone dla garnizonu, gdyż mieściło się na wysokości korony muru obwodowego zamku. Najwyższa kondygnacja donżonu zapewne służyła za sypialnię lorda. Oba te piętra zwieńczone były drewnianą, otwartą więźbą dachową opartą na odsadzce muru obwodowego. Pierwsze piętro nie posiadało okna, a jedynie otwory strzelcze, drugie natomiast oświetlone było od strony dziedzińca przez duże ostrołukowe okno ze środkowym wałkiem dzielącym je na dwie zwieńczone trójliściami połówki.
Pierwsze piętro donżonu połączono wspomnianym przejściem z południowo – zachodnią kurtyną, w której umieszczono latryny z odpływami poprowadzonymi w grubości muru aż do podstawy zewnętrznego lica ściany. Stamtąd nieczystości wymywane były przez wodę z fosy donżonu, dla której specjalnie przepruto w murze kanał. Żeby nie został on wykorzystany przez napastników do wdarcia się przez fosę na dziedziniec, zablokowano go centralnym filarem. Korytarz w kurtynie muru łączący donżon z latrynami wiódł również do bocznej furty, usytuowanej po stronie południowej, za wieżą Więzienną. Zapewne umożliwiała ona w ostateczności skrytą ucieczkę z zamku, a w dni powszednie dostęp do rzeki. Zamykano ją broną na wysokości około 2-3 metrów od strony zewnętrznej.
Wieża Więzienna zbudowana została jeszcze w XIII wieku, na planie okręgu w południowo – zachodnim narożniku zamku. Jej najniższa kondygnacja mieściła więzienny loch, co ciekawe zaopatrzony w latrynę, lecz doświetlany jedynie przez umieszczony wysoko otwór wentylacyjny. Górne kondygnacje wraz z sąsiadującą komorą z mechanizmem obsługującym bronę furty, dostępne były poprzez zewnętrzne schody.
Ukończenie budowy zamku w drugiej połowie XIV i pierwszej połowie XV wieku doprowadziło do zastąpienia starszych drewniano ziemnych obwarowań kamiennym murem obronnym, wznoszącym się na nieco ponad 6 metrów ponad skaliste podłoże i wzmocnionym cylindryczną wieżą południowo – wschodnią. Dostęp do niej wiódł od strony dziedzińca wprost na pierwsze piętro, skąd cylindryczna klatka schodowa w grubości muru prowadziła aż na górną galerię obronną z krenelażem i machikułami. Trzy piętra wieży zaopatrzone były w kominki i mogły pełnić funkcje mieszkalne (być może wykorzystywał je kapelan, jako, iż zaraz obok wzniesiono zamkową kaplicę). Natomiast sklepiony kolebkowo, ciemny parter pełnił zapewne rolę spiżarni.
Obronę północno – wschodniego narożnika zamku powierzono masywnej czworobocznej wieży. Wieńczyło ją przedpiersie z krenelażem na wystających wspornikach (być może machikuły) oraz cztery półkoliste bartyzany w narożnikach, co wskazuje na pochodzenie (lub modernizację) z XV wieku. Wewnątrz jej kondygnacje porozdzielane były drewnianymi stropami i zapewne pełniły poza obronnymi także funkcje mieszkalne. W unikatowy dla Szkocji sposób rozwiązano wejście do wieży od strony wnętrza zamku. Mianowicie portal o półokrągłym zwieńczeniu umieszczono w niszy do której chował się podnoszony niewielki most zwodzony, dzięki czemu wieża po zdobyciu przez nieprzyjaciół dziedzińca mogła stanowić samodzielny punkt obrony, podobnie jak starszy donżon, który w momencie budowy wieży północno – wschodniej był już jednak zniszczony.
Po stronie północnej obwodu funkcje obronne spoczywały na dwóch przyporach, ukształtowanych na wzór smukłych, czworobocznych wież, zwieńczanych u górny obłymi bartyzanami. Północno – wschodnia stanowiła przedłużenie jednej ze ścian budynku auli i nie wystawała daleko w przedpole zamku, natomiast północno – zachodnia usytuowana została o wiele dalej przed obwodem obwarowań i pod skosem, co było wynikiem osadzenia na nie ukończonej kurtynie muru z XIII wieku. Nieco większa czworoboczna wieżyczka została wysunięta przed lico muru po stronie południowej. Oprócz flankowania bocznej furty zaopatrzono ją w wykusze latrynowe. Wjazd do zamku znajdował się mniej więcej pośrodku kurtyny północnej, być może w czworobocznym budynku bramnym.
Zabudowa mieszkalno – reprezentacyjna w pierwszej połowie XV wieku usytuowana została w prostokątnym budynku umieszczonym w północno – wschodnim narożniku dziedzińca (zwodzony most wieży północno – wschodniej znalazł się wówczas w jego wnętrzu). Co ciekawe nowy budynek nie został bezpośrednio przystawiony do wschodniej kurtyny muru obwodowego, lecz wydzielono tam wąski korytarz, przykryty dachem budynku. Prawdopodobnie nie chciano budową nowej części osłabiać muru obronnego, a być może specjalnie chciano pozostawić sobie takie nietypowe przejście. Budynek mieścił na górnym piętrze wielką aulę (great hall) o wymiarach 20 x 9,7 metra; główną komnatę ceremonialną, centrum towarzyskiego życia zamku. Co nietypowe tak duża sala nie posiadała kominka, ogrzewanie musiano więc zapewniać przenośnymi paleniskami lub za pomocą centralnego, otwartego paleniska, z którego dym uchodziłby przez lufcik, umieszczony na kalenicy dachu. Latrynę auli umieszczono po stronie północno – zachodniej budynku, we wspomnianej wcześniej przyporze z bartyzaną. Tam też znajdowała się klatka schodowa prowadząca na dół. Oświetlenie zapewniał od początku XVI wieku rząd aż 10 okien o półkolistych zwieńczeniach wypełnionych trójliściami. Poniżej w sklepionych piwnicach umieszczono w trzech komorach spiżarnie z których każda dostępna była przez osobne wejście z poziomu dziedzińca. Do auli natomiast wieść musiały zewnętrzne drewniane schody po stronie zachodniej.
Na południe od budynku auli wzdłuż muru obwodowego aż do wieży Latrynowej ciągnął się wąski rząd późnośredniowiecznych zabudowań. Najważniejsza była jego wschodnia część w której na poziomie przyziemia być może umieszczono kuchnię, a na piętrze z pewnością kaplicę. Co najmniej dwa z jej trzech przęseł zwieńczone były sklepieniem gwiaździstym, oświetlanym przez trzy duże ostrołuczne okna wychodzące nad rzekę po stronie południowej. Do wyposażenia kaplicy należała umieszczona w murze podwójna, kamienna piscina.
Stan obecny
Pomimo tego, iż Bothwell znajduje się dziś w stanie dość zaawansowanej ruiny, to jednak uchodzi za jeden z najwspanialszych przykładów XIII-XV wiecznej architektury Szkocji. Przetrwała cała południowa i wschodnia część obwodu murów z narożną wieżą południowo – wschodnią, Latrynową i Więzienną oraz połowa donżonu po stronie zachodniej. W postaci niezadaszonej trwałej ruiny zachował się budynek auli, widoczna jest też duża część północnego muru z przełomu XIV i XV wieku. Niestety nie przetrwała czworoboczna wieża północno – wschodnia, widoczna jeszcze w całości na rycinach z XVIII wieku. Obejrzeć można jedynie prowadzący do niej portal w którym niegdyś zainstalowany był zwodzony most. Zamek jest udostępniony odpłatnie dla turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Scottish baronial castles 1250-1450, Oxford 2009.
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.