Historia
Zamek Blackness zbudowany został w latach 40-tych XV wieku przez sir George Crichtona, earla Caithness, szkockiego admirała i szeryfa Linlithgow. Bezpośrednim impulsem do podjęcia prac budowlanych było zniszczenia jego wcześniejszej siedziby, wieży mieszkalnej Barnton w Edynburgu, w trakcie konfliktu z earlem Douglas. Nie bez znaczenia było również dogodne położenie Blackness, które mogło być wykorzystywane jako doskonały naturalny port u wybrzeży zatoki Firth of Forth, obsługujący także królewską siedzibę w nieodległym Linlithgow. Ród Crichton w połowie XV wieku był jedną z najbardziej wpływowych rodzin w Szkocji, blisko związaną z Jakubem II. Prawdopodobnie dlatego, gdy w 1449 roku zamek został po raz pierwszy wspomniany w źródłach pisanych, służył nie tylko jako siedziba earla Caithness, ale i jako więzienie stanu.
George Crichton miał złe stosunki ze swym synem Jamesem Crichtonem, którego próbował wydziedziczyć i pozbawić rodowego majątku, przekazując go w 1453 roku Jakubowi II. Doprowadzony do ostateczności syn zajął zbrojnie Blackness, lecz ulec musiał przez królewską odsieczą jeszcze w tym samym roku. Na skutek ugody James otrzymał część ojcowizny, jednak zamek po śmierci Georgea przypaść miał Koronie, co ostatecznie stało się już w 1454 roku. Od tamtej pory zarządcami Blackness byli najczęściej szeryfowie Linlithgow.
Pomiędzy 1537 i 1567 z powodu napięć szkocko – angielskich zamek został znacznie rozbudowany i przystosowany do obrony ogniowej, dzięki pracom początkowo nadzorowanym przez królewskiego mistrza budowlanego sir Jamesa Hamiltona z Finnart. W 1540 roku został on stracony z powodu oskarżeń o zdradę, a modernizacje kontynuował proboszcz z Dysart. Dwa lata później kolejny przestój spowodowała śmierć króla Jakuba V, choć mniejsze prace prowadzono do lat 60-tych XVI wieku. Po wymuszonej abdykacji królowej Marii w 1567 roku garnizon zamku pod dowództwem Alexandra Stewarta pozostał jej lojalny i utrzymał Blackness przez pięć kolejnych lat blokady, aż do zmiany strony przez Stewarta w 1572 roku. Co prawda zwolennicy Marii dowodzeni przez Clauda Hamiltona zdołali jeszcze zająć zamek, lecz ostatecznie dostał się on w ręce regenta w 1573 roku.
Po okresie XVI-wiecznej wojny domowej Blackness nie brało udziału w walkach aż do połowy XVII wieku. Wówczas to w trakcie tzw. Wojny Trzech Królestw zamek został oblężony przez armię Olivera Cromwella, a jego przestarzałe już fortyfikacje szybko uległy ostrzałowi prowadzonemu od strony lądu i wody. Doprowadzony do ruiny Blackness porzucony został aż do 1667 roku, kiedy to przeprowadzono konieczne naprawy i nieliczne modernizacje, po których ponownie umieszczono w nim więzienie stanu. Funkcję tą sprawował do momentu zawarcia unii szkocko – angielskiej w 1707 roku, a brytyjski garnizon stale był utrzymywany aż do XIX wieku. Między 1759 a 1815 rokiem ponownie przetrzymywano na zamku więźniów, tym razem jeńców wojennych z okresu konfliktów z Francją. Od 1870 roku do 1912 Blackness stanowiło jeden z głównych magazynów amunicji w Szkocji, co przyczyniło się do kolejnych przekształceń zabytkowej zabudowy. Dopiero po 1926 roku rozpoczęto pierwsze prace renowacyjne, które między innymi usunęły XIX-wieczne modyfikacje i zabezpieczyły elementy średniowieczne.
Architektura
Zamek zbudowany został na wąskim i skalistym cyplu wbijającym się od południa w wody zatoki Firth of Forth. Właśnie tym warunkom terenowym zawdzięczał kształt wydłużonego wieloboku o ostrym narożniku po stronie północnej i nieco szerszym dziedzińcu po stronie południowej, skierowanej w stronę lądu. Tam też dostęp do zamku zabezpieczono przekopując szeroką fosę. Właściwą linię obronną stanowił mur obwodowy wzmocniony czworoboczną wieżą południową oraz trójboczną wieżą północną, uformowaną przez dwie zwężające się ściany muru obwodowego. Pierścień obwarowań miał początkowo 1,5 metra grubości i zwieńczony był chodnikiem obronnym ukrytym za przedpiersiem z krenelażem (w XVI wieku wschodnia kurtyna pogrubiona została aż do 5 metrów szerokości). Najstarszą bramę usytuowano po stronie wschodniej, zapewne w budynku bramnym, w bliskiej odległości od centralnego donżonu i wykutego w skale zbiornika na wodę deszczową.
Wieża północna zwana Dziobową (Stem Tower) pierwotnie posiadała trzy kondygnacje. Środkowa komnata zaopatrzona była w kominek i odpływ na nieczystości, a dolna, najniższa komora funkcjonowała jako więzienie. Dostęp do niej możliwy był tylko z górnego pomieszczenia przez otwór w stropie. Najwyższe piętro pełniło funkcje mieszkalne dla garnizonu lub straży więziennej. Wieża południowa zwana Rufową (Stern Tower) została znacznie przebudowana w pierwszej połowie XVI wieku i przystosowana do użycia broni palnej. Pierwotnie prawdopodobnie była budynkiem lub wieżą, mieszczącą między innymi aulę (hall). Po jej zachodniej stronie usytuowane było dodatkowe skrzydło mieszkalne.
Główną budowlą reprezentacyjno – mieszkalną i obronną zamku był środkowy, wolnostojący donżon, wzniesiony na planie kwadratu o wymiarach 11 x 9,8 metra w ten sposób, iż jeden z narożników skierowany został w stronę ewentualnego zagrożenia, ku południowi. Jego mury u podstawy osiągnęły 2,3 metra grubości, a wysokość początkowo trójkondygnacyjna, w pierwszej połowie XVI wieku podwyższona została do pięciu kondygnacji. Nowe, najwyższe piętro zwieńczono wówczas sklepieniem kolebkowym, podobnie jak starszą, najniższą kondygnację. Pozostałe poziomy oddzielone były od siebie płaskimi stropami. Wewnątrz każda kondygnacja mieściła pojedynczą, dużą komnatę ogrzewaną kominkiem i zaopatrzoną w latrynę, a także szereg małych komór osadzonych w grubości murów, mieszczących latryny lub zapewniających dostęp do otworów strzeleckich (komór w grubości murów nie posiadało jedynie przyziemie). Połączenie między kondygnacjami zapewniał spiralna klatka schodowa umieszczona w grubości muru (w XVII wieku zastąpiona wieżyczką schodową). Oryginalne zwieńczenie wieży stanowiło przedpiersie z osadzonym na nim krenelażem, który osłaniał dookolną galerię obronną umieszczoną wokół poddasza wieży.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w dobrym stanie, choć wpływ na jego obecny wygląd miały nowożytne modernizacje, zwłaszcza te z drugiej połowy XVI i z XVII wieku. Doprowadziły one zwłaszcza do przekształcenia wieży południowej w masywny bastion artyleryjski, powstania przystosowanego do obrony ogniowej przedbramia po stronie południowo – zachodniej i obniżenia o jedną kondygnację wieży północnej. Całkowitemu zasypaniu i niwelacji uległ również w XIX wieku przekop. Obecnie przypominający okręt zamek udostępniony jest odpłatnie dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.