Historia
Przeorat Beauly („piękne miejsce”) ufundowany został około 1230 roku przez sir Johna Bisseta, który w niedalekiej odległości posiadał swój zamek Lovat, jako jeden z trzech klasztorów w Brytanii założonych przez zakon waliskaudzki, sprowadzony z Vallis Caulium w Burgundii (pozostałe to Pluscarden i Ardchattan). Potwierdzenie fundacji i przywilejów, siedmiu francuskich mnichów wraz z przeorem, otrzymało od papieża Grzegorza XI już rok później.
Kościół i zabudowania klauzury wybudowane zostały w XIII wieku, lecz z okresu tego przetrwało niewiele informacji pisemnych. Po Bissetach patronami klasztoru został ród Fraserów, z których Hugh Fraser, lord Lovat zmarł w 1398 roku. Jego syn Alexander był wielkim dobroczyńcom Beauly, między innymi ufundować miał rzeźbioną wieżyczkę na dzwon przy fasadzie zachodniej kościoła. Z inicjatywy kolejnego Hugh Frasera w 1416 roku wzniesiono kaplicę Świętego Krzyża oraz przeprowadzono liczne naprawy.
W 1510 roku papież rozwiązał zakon waliskaudzki, a jego dobra przeszły na cystersów. W Beauly zaczęli wówczas rządzić opaci komendatoryjni, wyznaczani przez władców świeckich na zwierzchników klasztoru. Około 1540 roku przeprowadzono przebudowę nawy kościoła oraz odbudowano wieżyczkę na sygnaturkę, zniszczoną przez uderzenie pioruna. Niestety już rok później została ona ponownie zniszczona w trakcie silnej burzy. W 1544 roku opat Robert Reid zburzył zaniedbany dom przeora i wzniósł nowy, obszerniejszy.
Koniec dla klasztoru przyniosła reformacja w 1560 roku. Przetrwał ją jedynie kościół, który wykorzystywano wraz z pobliskim cmentarzem, natomiast zabudowania klasztorne zostały rozgrabione, popadły w ruinę i z czasem zanikły. W 1634 roku ziemie klasztoru przeszły na własność biskupa Ross.
Architektura
Klasztor usytuowano po północnej stronie silnie meandrującej rzeki Beauly, blisko jej ujścia do zatoki Beauly Firth, na płaskim i żyznym terenie. Składał się z kościoła oraz z sąsiadujących po jego południowej stronie zabudowań klauzury, otaczających trzema skrzydłami z krużgankami wewnętrzny dziedziniec (wirydarz). We wschodniej części mieścił się kapitularz, czyli sala konwentu przeznaczona do codziennych zebrań mnichów pod przewodnictwem opata, parlatorium i latryny umieszczone w wysuniętych na wschód ryzalitach, czy też dobudówkach oraz dormitorium usytuowane na pierwszym piętrze. Skrzydło południowe mieściło jadalnię – refektarz oraz zapewne położoną w jego sąsiedztwie kuchnię. W skrzydle zachodnim natomiast mieściły się magazyny i spiżarnie w przyziemiu oraz komnaty przeora na piętrze.
Kościół klasztorny składał się z pojedynczej, ale bardzo długiej nawy, czworobocznego prezbiterium o tej samej szerokości oraz dwóch krótkich ramion transeptu, przy czym w północnym mieściła się zakrystia, a obok niej usytuowana była wieloboczna wieżyczka mieszcząca klatkę schodową prowadzącą na dach. Po stronie północnej zachodniej części nawy w XV wieku dobudowano kaplicę Świętego Krzyża.
Łączna długość kościoła wyniosła 45,7 metrów, a szerokość nawy 7,5 metra. Jego oświetlenie zapewniały duże okna z maswerkami o lekko zaznaczonych ostrołukach w części prezbiterialnej oraz długie i wąskie lancetowate okna w transeptach. Podobną lancetowatą formę miała triada okien w fasadzie zachodniej, ze środkowym przeprutym nieco wyżej, by pomieścić poniżej małą niszę zwieńczoną łukiem w ośli grzbiet, pierwotnie mieszczącą zapewne rzeźbę figuralną. Najbardziej niezwykłe były trzy okna w południowej ścianie nawy, które otrzymały formę symetrycznych trójliści, osadzonych tuż nad pulpitowym dachem krużganka.
Wewnątrz część nawy przeznaczoną dla wiernych od części dostępnej jedynie dla mnichów oddzielało drewniane lektorium, za którym po wschodniej stronie usytuowano stalle dla braci. Wzdłuż ścian chóru porozmieszczano również gotyckie grobowce przeorów z rodu MacKenzie, umieszczane w ostrołukowych niszach, bogato zdobionych płycinami ze zwieńczeniami w trójliście, czy płaskorzeźbionymi sterczynami. Nawę i prezbiterium przykrywał wspólny dach dwuspadowy oraz otwarta do wnętrza drewniana więźba dachowa. Kamienne sklepienia osadzone na ściennych konsolach uzyskała jedynie dwuprzęsłowa zakrystia.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się mury obwodowe korpusu nawowego kościoła, prezbiterium oraz kaplicy północnej. Przetrwała również zakrystia (transept północny), która obecnie dzięki renowacji z początku XX wieku jako jedyna jest zadaszona. Niestety nawet w najmniejszym stopniu nie są widoczne zabudowania dawnej klauzury oraz kaplicy północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.