Historia
Zamek Balvenie prawdopodobnie zbudowany został w murowanej formie na początku XIII wieku, z inicjatywy rodu Stewartów, którzy otrzymali miejscowe dobra od króla Wilhelma I Lwa pod koniec XII wieku. Zamek wzniesiono w ważnym strategicznie rejonie Glen Rinnes i Glen Fiddich, w miejscu kontrolującym ziemie regionu Moray, a przekazanie tych ziem Stewartom wiązało się z próbą szkockiego władcy wprowadzenia królewskiego autorytetu na odległe północno – wschodnie terytoria, poprzez osadzanie na nich wiernych sobie i oddanych szlacheckich rodów.
W 1264 roku Alexander Stewart przekazał Balvenie Alexandrowi Comynowi, earlowi Buchan z tzw. Czarnej gałęzi rodu Comynów, w zamian za ziemie Tranent w okolicach Edynburga. Ten szkocki ród o Anglo – Normańskich korzeniach zaczął od około 1214 roku zyskiwać na wielkim znaczeniu, kiedy to William Comyn został pierwszym w rodzinie earlem Buchan. Godność tą uzyskał dzięki związkowi z Marjorie, córką Fergusa, ostatniego celtyckiego mormaera Buchan.
Bezpotomna śmierć szkockiego króla Aleksandra III w 1286 roku, dała pretekst angielskiemu królowi Edwardowi I do wmieszania się w szkockie sprawy dynastyczne, a następnie umożliwiła aneksję Szkocji. Doprowadziło to w 1296 roku do pierwszej wojny o szkocką niepodległość. Losy zamku Balvenie z tego okresu nie są znane, wiadomo jedynie, iż ród Comynów lawirował między Edwardem, Janem Balliolem (królem Szkocji w latach 1292-1296) i Robertem Brucem (królem Szkocji w latach 1306–1329). O tron rywalizował również John Comyn, zamordowany w 1306 roku w kościele franciszkanów w Dumfries przez Roberta Bruce. Jako, iż pozostali członkowie rodu Comynów opowiedzieli się wówczas po stronie Edwarda I, Robert zaczął sukcesywnie podbijać ich ziemie, w tym między innymi w 1308 roku zamek Balvenie. Koniec pomyślności rodu nastąpił ostatecznie w tym samym roku na polu bitwy pod Inverurie, na którym siły Comynów zostały rozgromione przez wojska Roberta. Większość ich dóbr została następnie rozdana pomiędzy zwolenników króla, lecz o samym Balvenie źródła pisane milczały przez kolejne sto lat, co skłania do przypuszczeń, iż zamek został zniszczony w trakcie oblężenia.
Na początku XV wieku w niewyjaśnionych okolicznościach Balvenie znajdowało się w rękach klanu Czarnych Douglasów. Być może miało to związek ze ślubem Joanny Murray z Archibaldem, trzecim earlem Douglas w 1362 roku, której ród posiadał liczne dobra w północno – wschodniej Szkocji. Ich syn, Archibald, czwarty earl Douglas przekazał włości Balvanie w 1408 roku swemu kuzynowi Jamesowi zwanemu Gross, siódmemu earlowi Douglas, który swą główną siedzibę miał na południu Szkocji w Abercorn, a w Balvanie bywał jedynie okazjonalnie. Zamek nie był jednak całkowicie bez znaczenia, związany był bowiem z tytułem lordowskim i znacznymi dochodami ziemskimi. Dlatego też zapewne został dość znacznie rozbudowany na początku XV wieku. W kolejnych latach zaczął narastać konflikt pomiędzy Douglasami a monarchą, co ostatecznie doprowadziło do otwartej wojny, zakończonej w 1455 roku przegraną w bitwie pod Arkinholm z oddziałami wiernymi królowi Jakubowi II. Wszystkie należące do Czarnych Douglasów tytuły, ziemie i zamki zostały wówczas przejęte przez szkockiego władcę, przy czym Balvenie pięć lat później król podarował sir Johnowi Stewartowi, późniejszemu pierwszemu earlowi Atholl.
Pod rządami Stewartów Balvanie pozostało przez większość swego nowożytnego funkcjonowania. W połowie XVI wieku przebudowali oni zamek na bardziej komfortową do życia rezydencję, którą w 1562 roku odwiedziła królowa Maria. Ostatni męski przedstawiciel rodu, John Stewart, piąty earl Atholl zmarł w 1595 roku. Po 1610 roku Balvenie często zmieniało właścicieli. Wpierw było w posiadaniu Jamesa, lorda Innermeath, po kilku zmianach własnościowych w 1614 roku zamek kupił Robert Innes, a w 1687 rodzina Duff. Jeden z jej członków, William Duff, w 1718 roku popełnił na zamku samobójstwo. Choć Balvanie jeszcze kilkukrotnie zmieniało później właścicieli z rodu Duff, to od 1724 roku mieszkali oni w wygodniejszej rezydencji i nie byli zainteresowani utrzymywaniem zamku, który na przestrzeni drugiej połowy XVIII stulecia i w XIX wieku popadł w ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na spłaszczonym szczycie niewysokiego kopca, wzdłuż stoków którego poprowadzono obwód murów obronnych o kształcie nieregularnego czworoboku o wymiarach w planie 45,7 x 39,6 metra. Obwarowania miały około 2,1 metra grubości i dochodziły do około 11 metrów wysokości. W koronie zwieńczone były chodnikiem dla obrońców schowanym za przedpiersiem z krenelażem. Narożnik północny wzmocniono masywnymi przyporami, zapewne przechodzącymi w formę niewielkiej wieży. Czworoboczne wieże mieściły się również w narożnikach zachodnim i południowym. Oprócz funkcji obronnej uzupełniały one przestrzeń mieszkalną (zachodnia między innymi mieściła latrynę). Zewnętrzną strefę obrony przed murem stanowił szeroki na około 13 metrów przekop, ze skarpami oblicowanymi kamieniem. Prowadzić przez niego musiał drewniany most, być może zwodzony, wiodący do bramy, która ulokowana mogła być w kurtynie południowo – wschodniej. Przekop nietypowo oddzielony był od muru obronnego pasem wolnej przestrzeni o szerokości od 9 do 12 metrów.
Wewnątrz zabudowę zamku oparto o mury obwodowe, przy czym najstarsze murowane komnaty mieszkalne i gospodarcze usytuowano prawdopodobnie po stronie zachodniej, przeciwnej do bramy. Większość zabudowań była w XIII wieku jeszcze drewniana, przy czym nie ma pewności czy nawet te murowane przewyższały koronę kurtyn o które były oparte. Pośrodku dziedzińca usytuowana była studnia, niezbędna do codziennego funkcjonowania mieszkańców zamku.
Na początku XV wieku, w okresie rządów rodu Douglasów, po stronie południowo – zachodniej dziedzińca wzniesiono nowe lub przebudowano stare zabudowania gospodarcze i mieszkalne. W budynku o wymiarach 17 x 9 metrów mieściły się odtąd w przyziemiu trzy równej wielkości, sklepione kolebkowo komory. Piętro dostępne było po kamiennych schodach o kształcie w planie litery L. Prowadziły one do komnaty dziennej w części południowej, połączonej z mniejszą, bardziej prywatną komnatą w części północnej. Ponadto rząd zabudowań przystawiono do kurtyny południowej, gdzie zlokalizowano browar oraz kuchnię z paleniskiem i piecem umieszczonymi w grubości muru obwodowego. Powstał także budynek w narożniku południowo – wschodnim, mieszczący na parterze piekarnię i spiżarnię, a na piętrze podsklepioną komnatę reprezentacyjną (ang. hall) o wymiarach 13 x 6 metrów. Wejście do auli prowadziło od strony dziedzińca poprzez zewnętrzne schody. Jej wnętrze zajmował wielki kominek osadzony w ścianie północnej, zaś oświetlenie zapewniało duże okno przeprute w ścianie wschodniej. Światło słoneczne padało przez nie na podwyższenie, gdzie umieszczony był stół earla. Na drugim końcu pomieszczenia znajdowała się latryna z której korzystać mogli biesiadnicy auli. Powyżej znajdowała się jeszcze jedna kondygnacja, prawdopodobnie mieszcząca prywatne komnaty mieszkalne. Całość budynku południowo – wschodniego układem przypominała typowe dla Szkocji wieże mieszkalne. Przebudowy z XV wieku wiązały się z wyburzeniem narożnej wieży południowej, podczas gdy w wieży zachodniej funkcjonowała latryna obsługująca pobliskie komnaty.
Gruntowna przebudowa z połowy XVI wieku przyczyniła się do powstania skrzydła wschodniego (tzw. domu Atholl), poprzez połączenie nowej części z budynkiem XV-wiecznym wypełniającym narożnik południowy. Z obrysu murów wysunięto na zewnątrz masywną cylindryczną wieżę narożną, a od strony dziedzińca dwie smukłe, cylindryczne wieżyczki komunikacyjne: jedną zwieńczoną nadwieszonym masywnym wykuszem mieszczącym izbę mieszkalną, a drugą dachem stożkowym. Większa z wieżyczek służyła earlom, podczas gdy z mniejszej korzystali goście i służba.
Nowy budynek otrzymał trzy kondygnacje oraz mieszkalne poddasze. Przez jego środek poprowadzono przejazd bramny, flankowany przez wspomnianą wieżę narożną. Przejazd bramny zamykano dwoma drewnianymi drzwiami osadzanymi na żelaznych zawiasach, za którymi przejście zablokować można było jeszcze żelazną kratą. Kraty były w Szkocji bardzo popularnym sposobem zamykania zamkowych bram u schyłku średniowiecza, wygodniejszymi i prostszymi w obsłudze od skomplikowanych bron. Krata z Balvenie na ich tle wyróżniała się dwoma skrzydłami. Za nią w przejeździe umieszczono po bokach kamienne siedziska oraz przejście do małego, sklepionego pomieszczenia straży, ogrzewanego narożnym kominkiem. Pozostałe pomieszczenia w przyziemiu skrzydła nietypowo nie pełniły funkcji gospodarczych, lecz przeznaczone zostały do celów mieszkalnych, prawdopodobnie dla mniej ważnych i dalszych członków rodziny. Wszystkie były przykryte sklepieniami, zaopatrzone w kominki oraz latryny osadzone w grubości muru. Także na pierwszym i drugim piętrze znajdowały się po cztery pomieszczenia, były jednak oświetlane większymi oknami, przykryte stropami i przeznaczone odpowiednio dla pana zamku i jego małżonki.
Pomimo przeprucia na poziomie przyziemia nowego skrzydła owalnych otworów strzeleckich, przystosowanych do ręcznej broni palnej, budowa skrzydła wschodniego, oświetlanego dużymi, czworobocznymi oknami, przyczyniła się do pogorszenia warunków obronnych zamku. Nowa wieża narożna, choć o imponujących rozmiarach, nie była przystosowana do obrony. Przestał wówczas także funkcjonować do celów mieszkalnych stary budynek północno – zachodni, na północ od którego umieszczono stajnie.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w postaci trwałej ruiny z pełnym obwodem murów obronnych. Zabudowa skrzydeł północnego i zachodniego przetrwała jedynie w postaci niewielkich reliktów i zarysów fundamentów, natomiast do pełnej wysokości widoczne jest przebudowane w XVI wieku skrzydło wschodnie wraz z cylindryczną więżą narożną i dwoma wieżami komunikacyjnymi na dziedzińcu. W południowej części tego skrzydła wyraźnie odróżnia się część budynku wzniesiona jeszcze przez Douglasów w XV wieku. Przekop, otaczający niegdyś całość zamku, zasypany został całkowicie po stronie wschodniej. Ruiny udostępnione są odpłatnie dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
Pickering R., Tabraham C., Balvenie Castle, Edinburgh 2019.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.