Historia
Wieża mieszkalna zbudowana została pod koniec XV wieku przez sir Andrew Murraya, syna Williama Murraya z Tulliebardine, który poślubił Bargaret Barclay, dziedziczkę dóbr Balvaird. Andrew Murray podczas wznoszenie swej nowej siedziby prawdopodobnie wykorzystał znajdującą się tu wcześniej budowlę, której pozostałości wkomponował w nową konstrukcję. Pośrednio o wcześniejszym zamieszkiwaniu terenu wieży świadczy jej nazwa. Balvaird oznacza bowiem „osadę bardów” i odnosić się może do XII lub XIII wieku, kiedy osiedli tu pierwsi przedstawiciele anglo-normańskiego rodu Barclay.
Około 1567 roku Balvaird zostało przebudowane i powiększone. Ród Murrayów zyskał wówczas na znaczeniu, czego wyrazem było otrzymanie w pierwszej połowie XVII wieku godności lorda Balvaird, wicehrabiego Stormont i ostatecznie w XVIII stuleciu hrabiego Mansfield. Późnośredniowieczna wieża mieszkalna nie spełniała już wówczas wygórowanych wymagań Murrayów, którzy w 1658 roku przenieśli się do Scone. Pomimo tego wiele z zabudowań Balvaird było zamieszkiwanych przez służbę i urzędników, aż do XIX wieku. Dopiero po 1815 roku, pomimo przeprowadzenia prowizorycznych napraw, Balvaird popadło w zaniedbanie i ruinę.
Architektura
Wieżę wybudowano na wzgórzu o dość łagodnych stokach. Jej masywna forma otrzymała kształt na planie litery L, składający się z głównego prostokątnego bloku o wymiarach 13,5 x 9,1 metra po stronie północnej oraz z mniejszego, kwadratowego skrzydła o długości boków 5,7 metra, przystawionego do południowo – zachodniego narożnika. W kącie budowli utworzonym przez oba skrzydła umieszczono czworoboczny ryzalit o wymiarach 2,2 x 3,5 metra, mieszczący klatkę schodową i główne wejście do wieży. Mury wieży otrzymały na poziomie przyziemia grubość wahającą się między 1,8 a 2,2 metra.
Wewnątrz z ryzalitu wejściowego przedostać się można było do parteru mniejszego skrzydła, mieszczącego kuchnię z kominkiem i dwie nisze ścienne, oraz do parteru większego skrzydła, także o przeznaczeniu gospodarczym. Obie komory zostały zwieńczone sklepieniami kolebkowymi i połączone ze sobą krótkim korytarzem przeprutym w grubości muru. We wschodniej części większej północnej komory wydzielono dodatkowo drewnianą antresolę opartą na konsolach i ścianie południowej. Za nią, w grubości muru wschodniego wykonano niewielki loch, być może służący za wiezienie lub raczej za chłodny magazyn. Dopływ światła w przyziemiu oraz funkcje obronne spełniały cztery kluczowe otwory strzelcze, przystosowane do użycia ręcznej broni palnej. Kolejne dwa otwory umieszczono w murach kuchni, przy czym jeden z nich flankował wejście do wieży.
Pierwsze piętro w wieży zajmowała komnata reprezentacyjna, aula (hall) w głównym bloku oraz mniejsza komnata prywatna w skrzydle południowym. Aula miała nieco większe wymiary niż dolna kondygnacja z powodu nieco cieńszych murów. Ogrzewana była ozdobnym kominkiem usytuowanym w ścianie wschodniej, po którego prawej stronie znajdowała się wąska izdebka (być może pierwotnie latryna), w XVI wieku przekształcona w przejście do budynku bramnego. Po lewej stronie kominka umieszczono w grubości muru narożnika wieży kolejną izdebkę w której znalazły się otwory połączone z dolną kondygnacją, przeznaczone do usuwania resztek i odpadków. Na dole łączyły się one w jeden szyb, który wpadał do małej komory, skąd za pomocą wyjmowanej kamiennej płyty mogły być usuwane. Mury piętra przepruto trzema dużymi oknami z bocznymi, kamiennymi ławami, oraz wyszukaną późnogotycką szafką zwieńczoną maswerkiem i łukiem w ośli grzbiet. W południowo – zachodnim narożniku wąskie przejście prowadziło do latryny. W latrynę, ścienne nisze oraz w mniejszy kominek zaopatrzono także mniejszą komnatę skrzydła południowego.
Drugie piętro zwieńczone było, podobnie jak aula, płaskim drewnianym stropem opartym na wspornikach i miało podobny układ do niższej kondygnacji. Mieściły się na nim prywatne komnaty mieszkalne pana wieży. Najwyższą kondygnację stanowiło poddasze, węższe niż dolne kondygnacje z powodu konieczności pozostawienia galerii obronnej biegnącej wzdłuż murów obwodowych wieży. Chodnik obrońców chroniony był kamiennym przedpiersiem, wysuniętym przed lico murów na licznych wspornikach i przeprutym otworami dzięki którym z dachów spływał nadmiar wody deszczowej. Dodatkowo na każdy narożnik osadzono półkolistą bartyzanę, a ryzalit z klatką schodową podwyższono o czworoboczną, dwukondygnacyjną wieżyczkę wartowniczo – ostrzegawczą, zwieńczoną w podobny sposób jak główna budowla, stanowiąc przez to jakby miniaturową wersję wieży mieszkalnej. Elementy dekoracyjne zewnętrznych elewacji ograniczyły się do narożnych masek (ludzkich głów) wyrzeźbionych pod każdą z bartyzan oraz do kartuszy herbowych ponad portalem wejściowym.
Po południowej stronie wieży mieszkalnej rozciągał się niewielki, wybrukowany dziedziniec o wymiarach 20 x 17 metrów. Jego najstarszą zabudową, początkami sięgającą końca XV wieku, było skrzydło zachodnie. Mierzyło 14,3 x 6,3 metra i składało się z dwóch pomieszczeń z których południowe ogrzewane było kominkiem. Do muru południowego przystawiony został budynek o wymiarach 5,2 x 3 metry, początkowo mieszczący tylko jedną izbę i nie połączony z innymi skrzydłami. Zapewne został on wzniesiony w drugiej połowie XVI wieku, podobnie jak długie skrzydło wschodnie wraz z ryzalitowo wysuniętą poza obwód czworoboczną wieżyczką z klatką schodową oraz budynek bramny w północno – wschodnim narożniku dziedzińca. Ten ostatni na poziomie przyziemia mieścił półokrągle zwieńczony przejazd bramny, a na górnej, osadzonej na konsolach kondygnacji kaplicę. Pierwotnie całe założenie, wraz ze znajdującym się na południu ogrodem, czy tez sadem, otoczone było przekopem. Nowożytna rozbudowa doprowadziła do powstania po północnej stronie wieży kolejnego dziedzińca z podłużnym budynkiem zaopatrzonym w zewnętrzną bramę wjazdową.
Stan obecny
Wieża mieszkalna w Balvaird zachowała się do dnia dzisiejszego w bardzo dobrym stanie, stanowiąc znakomity przykład późnośredniowiecznej budowli mieszkalno – obronnej na planie litery L. Nowożytne przekształcenia ograniczyły się jedynie do przeprucia paru nowych portali wejściowych oraz powiększenia niektórych okien. W o wiele gorszym stanie przetrwały XVI-wieczne zabudowania wokół dawnego dziedzińca, spośród których największą wysokością wyróżnia się budynek bramny z kaplicą i północno – wschodnia wieżyczka komunikacyjna.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lewis J., Excavations at Balvaird Castle, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 122, 1992.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.