Historia
Budowę opactwa Balmerino, filii klasztoru Melrose, rozpoczęto zapewne wkrótce po fundacji z 1227 roku (lub 1229), przeprowadzonej przez wdowę po Wilhelmie I Lwie, królową Ermengardę i jej syna Aleksandra II. W okresie tym opactwo nazywało się Balmerinach, czyli miejsce św. Merinaca, jednego z mnichów towarzyszących św. Regulusowi, który miał w 347 roku sprowadzić do Szkocji kości jej późniejszego patrona, św. Andrzeja. Z tego powodu przyjmuje się, iż opactwo mogło powstać na miejscu dużo starszej kaplicy poświęconej Merinacowi. Jego pierwszym opatem został cysters o imieniu Alan.
W 1233 roku w opactwie pochowana została naprzeciwko głównego ołtarza królowa Ermengarda, co wskazuje, iż budowa kościoła klasztornego musiała być zaawansowana i przynajmniej prezbiterium było wówczas już ukończone. W okresie rządów drugiego opata, Ralpha, w latach 1236 – 1251, klasztor otrzymał swoje pierwsze potwierdzenie przywilejów i majątku od papieża Innocentego IV, a w ostatniej dekadzie XIII wieku Hugo z Nydie podarował opactwu swój kamieniołom, gospodarstwo oraz możliwość wypasania bydła na wspólnych pastwiskach. Poza tym Balmerino pomijane było w źródłach pisanych i nie zachowały się informacje o ukończeniu prac budowlanych, czy późniejszych rozbudowach. Przyjmuje się jedynie, iż prawdopodobnie około 1286 roku kościół powiększono o nawę boczną, a prace budowlane ostatecznie ukończono pod koniec XIII lub na początku XIV wieku (jeszcze w 1286 roku opactwo uzyskało przywilej korzystania z kamieniołomu zwanego Nidyn).
W 1547 roku Balmerino zostało zaatakowane i spalone przez angielskie wojska earla Hertford. Uszkodzenia dość szybko naprawiono, lecz w 1559 roku ponowne, prawdopodobnie znaczniejsze zniszczenia spowodował tłum zrewoltowanych zwolenników reformacji. Po tym wydarzeniu opactwo już się nie podniosło. Jego stopniowy upadek trwał do 1605 roku, kiedy to zabudowania klasztoru sprzedano sir Jamesowi Elphinstone, pierwszemu lordowi Balmerino. Nie powstrzymało to degradacji budowli, która z czasem popadła w całkowitą ruinę, za wyjątkiem wschodniego skrzydła, które przekształcono w dom mieszkalny.
Architektura
Kościół klasztorny wzniesiono na planie orientowanego względem stron świata krzyża łacińskiego o długości około 66 metrów na linii wschód – zachód. Składał się on początkowo z jednonawowego, siedmioprzęsłowego korpusu, transeptu do którego przystawiono od wschodu po dwie boczne kaplice oraz z prostokątnego w planie, wąskiego prezbiterium. Nad przecięciem nawy i prezbiterium posadowiono czworoboczną, niezbyt wysoką wieżę. W drugiej połowie XIII wieku korpus powiększony został o nawę południową, przez co budowla otrzymała asymetryczny kształt. Drugiej nawy bocznej nie można było dobudować, gdyż po stronie północnej rozciągał się klasztorny wirydarz otoczony krużgankami. Główne wejście do kościoła wiodło portalem z dwoma przelotami od zachodu rozdzielonymi profilowanym filarkiem, świątynia połączona była także z krużgankiem na wysokości trzeciego przęsła od zachodu i w transepcie, zapewne na obu kondygnacjach.
Zabudowania klauzury zbudowano zgodnie z cysterskim schematem, po północnej stronie kościoła, podobnie jak w macierzystym Melrose. Składały się one z trzech skrzydeł otaczających wraz z kościołem i krużgankami wirydarz, przy czym z północnym transeptem sąsiadowało skrzydło wschodnie, a z północno – zachodnim narożnikiem nawy skrzydło zachodnie. Układ skrzydła północnego i zachodniego pozostaje nieznany, przypuszczać jedynie można, iż wzorem innych klasztorów cysterskich na północy mieścił się refektarz sąsiadujący z kuchnią i kalefaktorium, a na zachodzie cellarium i pomieszczenia konwersów.
Wschodnie skrzydło od południa mieściło nietypowo dużą zakrystię, zwieńczoną sklepieniem kolebkowym i połączoną portalem z transeptem kościoła. Pierwotnie mogła być podzielona drewnianym przepierzeniem, które od strony krużganka wydzielało niewielką bibliotekę – armarium. Po stronie północnej z zakrystią sąsiadował kapitularz, najważniejsze pomieszczenie w klasztorze, w którym codziennie bracia zbierali się, by pod przewodnictwem opata radzić o codziennych sprawach konwentu i sądzić mnichów popełniających wykroczenia. Na skutek późnośredniowiecznej rozbudowy kapitularz otrzymał kwadratową formę o długości ścian wynoszącej 8,3 metra. Od strony krużganka poprzedzony był przedsionkiem o podobnych wymiarach. Sklepienie krzyżowo – żebrowe przedsionka podtrzymywane było przez dwie kolumny, a dalsze dwie kolumny oddzielały przedsionek od właściwego kapitularza. Ta wschodnia część także była sklepiona, lecz przęsła były szersze, sklepienia założono wyżej, a żebra opadały na pojedynczy, centralny filar oraz na wysoko zawieszone przyścienne wsporniki, umieszczone w narożnikach i w połowie długości każdej ściany. Oświetlenie zapewniały dwa profilowane okna w ścianie wschodniej, natomiast po bokach ustawione były kamienne ławy dla obradujących mnichów. W północno – zachodnim narożniku przedsionka, częściowo w grubości muru, umieszczono kamienne schody prowadzące z krużganka na górne piętro skrzydła wschodniego, gdzie zapewne znajdowała się sypialnia braci – dormitorium. Dalej po stronie północnej mieściła się podłużna, sklepiona kolebkowo izba parlatorium, gdzie mnisi mogli rozmawiać bez obawy złamania ślubów milczenia. Służyła ona zarazem za korytarz przelotowy z wyjściem na wschodnie przyklasztorne tereny. Za nią zabudowania wschodniego skrzydła klasztoru ciągnęły się jeszcze przez 7-8 metrów, lecz znajdujące się tam obecnie dwie małe komory mogą być już wynikiem nowożytnej przebudowy. Nad nimi znajdowały się latryny z odpływami rynsztoka skierowanymi ku wschodowi, które dostępne były z relatywnie krótkiego, około 20 metrowego dormitorium.
W odległości około 35 metrów od zabudowań klauzury, na północnym – wschodzie wzniesiono późnośredniowieczny, wolnostojący tzw. dom opata, choć nie ma pewności czy rzeczywiście służył temu celowi. Wzniesiono go na planie czworoboku o wymiarach 9,5 x 7,5. W przyziemiu mieścił dwie sklepione kolebkowo komory, zapewne o przeznaczeniu gospodarczym, połączone ze sobą portalem o półokrągłym zwieńczeniu. Po północnej stronie opactwa znajdowała się jeszcze tzw. stodoła, długi na 20 metrów i szeroki na 7,2 metry, dwukondygnacyjny budynek. Jego portal wejściowy datowany na drugą połowę XV wieku umieszczono około 6 metrów od szczytu zachodniego, a kolejny, nieco szerszy 5 metrów dalej na wschód.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w najlepszym stanie zachowały się zabudowania dawnego wschodniego skrzydła zabudowań klasztornych. Spośród nich widoczna jest podsklepiona zakrystia (w XVI wieku przebudowana na kuchnię), kapitularz, parlatorium, a także dolne partie murów północnego ramienia transeptu kościoła i relikty północnej ściany nawy, przy czym skrzydło wschodnie zostało znacznie przebudowane w trakcie XVI-wiecznej transformacji w dom mieszkalny. Miejsce ołtarza oraz grobowca fundatorki opactwa, królowej Ermengardy, oznaczono drewnianym krzyżem. Niestety ruiny opactwa znajdują się w złym stanie technicznym, przez co z powodu groźby zawalenia częściowo są odgrodzone i niedostępne dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Medieval abbeys and churches of Fife: a heritage guide, Glenrothes 1996.
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.