Historia
Wieża mieszkalna Ballone prawdopodobnie zbudowana została w drugiej połowie XVI wieku z inicjatywy earlów Ross, członków klanu Dunbar, którzy posiadali okoliczne ziemie od 1507 roku. W 1623 roku jej właścicielami zostali przedstawiciele rodu Mackenzie, earlowie Cromarty, którzy rozbudowali Ballone o dodatkową zabudowę gospodarczą. Już jednak w drugiej połowie XVII wieku rozpoczęła się utrata znaczenia wieży. Od początku XVIII wieku nie była utrzymywana i zamieszkiwana przez właścicieli, przez co coraz bardziej podupadała. Być może wpływ na to miał brak funduszy i utrata znaczenia rodu Mackenzie, a szczególnie pozbawienie earlostwa w 1746 roku z powodu udziału w powstaniu jakobickim. Pod koniec XX wieku zrujnowany zabytek został odbudowany z inicjatywy Lachlana Stewarta.
Architektura
Ballone wzniesiono w środkowej części półwyspu, wcinającego się głęboko w wody Morza Północnego, pomiędzy cieśninami Cromarty i Dornoch, blisko skalistych skarp opadających ku południowemu brzegowi cypla. Budowla uzyskała formę będącą klasycznym przykładem wieży mieszkalnej na planie litery Z, składającej się z głównego, prostokątnego bloku długości 11,8 metrów i szerokości 8 metrów, flankowanego w dwóch przeciwległych narożnikach przez mniejsze, znacznie wysunięte wieże: południową czworoboczną o wymiarach 5,9 x 5,9 metra i północną cylindryczną o średnicy 6,9 metra. Pozostałe dwa wolne narożniki otrzymały nadwieszane na konsolach półokrągłe bartyzany, osadzone nie jak to najczęściej bywało na samej górze, lecz nieco poniżej poziomu najwyższego piętra, przez co nie wystawały poza okap dachów. Pomiędzy konsolami bartyzan pozostawiono wolne prześwity tworząc obronne machikuły.
Wejście do budynku umieszczono na poziomie gruntu w czworobocznej wieży południowej, w kącie utworzonym przez nią z głównym blokiem, w zamykanym ryglem portalu. Stamtąd klatka schodowa wiodła na pierwsze piętro, podczas gdy pozostała część przyziemia południowej wieży zajmowana była przez izbę straży oraz niewielką celę więzienną. Główny blok podzielony został w przyziemiu na trzy sklepione kolebkowo komory, połączone długim korytarzem zakończonym czwartą, małą izbą. Utworzenie korytarza zapewniło osobne wejście do każdego pomieszczenia. W jednej ze skrajnych komór znajdowała się kuchnia z dużym kominkiem, w drugiej skrajnej spiżarnia lub magazyn, a w środkowej prawdopodobnie piwnica na wino, dostępna schodami z górnej auli. Wewnątrz cylindrycznej wieży północnej umieszczono czworoboczną izbę, której ściany (podobnie jak w wieży południowej) przepruto otworami strzeleckimi skierowanymi w każdym kierunku.
Piętro budowli mieściło komnatę reprezentacyjną, czyli aulę o wymiarach 9,1 x 5,8 metra (ang. hall), usytuowaną w głównym, środkowym skrzydle, oraz mniejsze prywatne komnaty w wieżach narożnych. Pański stół musiał znajdować się we wschodniej części auli, lepiej oświetlonej bocznymi oknami od północy i południa. Za nim znajdował się duży kominek, natomiast w zachodnim narożniku komnaty latryna. Wystrój uzupełniało kilka wnęk i półek ściennych. Z auli dwie narożne cylindryczne klatki schodowe (które utworzyły obłe wypukłości po stronie zewnętrznej) prowadziły na drugie piętro do pomieszczeń mieszkalnych przeznaczonych dla właścicieli wieży i ich gości. Komunikację pionową zapewniała też szeroka klatka schodowa w wieży czworobocznej.
Po stronie północnej wieży mieszkalnej znajdowały się dodatkowe, pomocnicze zabudowania ze sklepionymi kolebkowo pomieszczeniami. Prawdopodobnie mieściły one piekarnię i pomieszczenia administracyjne oraz pokoje mieszkalne służby na poddaszu. Zabudowania te przystawiono do muru, który pierwotnie otaczał całe założenie i wydzielał niewielki dziedziniec pomiędzy wieżą a brzegiem morza na południowym – wschodzie.
Stan obecny
Do niedawna wieża była zachowana w postaci coraz bardziej postępującej ruiny. Dzięki zakupieniu w 1990 roku przez Lachlana i Annie Stewart, Ballone jest obecnie starannie odnowionym zabytkiem i jednym z najlepszych przykładów rozwiniętej wieży mieszkalnej na planie litery L. Pomimo znajdowania się w rękach prywatnych budynek udostępniony jest dla zwiedzających, organizowanych w co 40 minutowych turach z przewodnikiem, bez potrzeby wcześniejszego umawiania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.