Historia
Zamek wzniesiony został przez ród Sibbaldów, który dzierżył okoliczne ziemie od około 1246 roku. Prace budowlane rozpoczęto w latach 60-tych XIV wieku, w czasach Johna Sibbalda z Balgonie, po którym zamek przejął jego syn, Thomas Sibbald, skarbnik królestwa Szkocji. Parę pokoleń później, w XV wieku, drogą koligacji małżeńskich Balgonie przeszło na sir Roberta Lundie, także dzierżącego urząd najwyższego skarbnika Szkocji. W 1496 roku dokonał on rozbudowy zamku, powiększając przestrzeń mieszkalno – gospodarczą poprzez dostawienie skrzydła północnego. Jeszcze w tym samym roku Balgonie odwiedził król Jakub IV, darowując właścicielowi na prace budowlane 18 szylingów. Kolejnym władcą który odwiedził zamek była królowa Maria w 1565 roku.
W 1627 roku zamek został sprzedany rodzinie Boswell, a po paru latach, w 1635 roku Alexandrowi Leslie, szkockiemu najemnikowi, który walcząc w okresie wojny trzydziestoletniej dosłużył się rangi marszałka polnego w szwedzkiej armii Gustawa Adolfa. W 1641 roku jako lord Balgonie uzyskał dodatkowo tytuł earla Leven, przeznaczając pokaźne dochody na powiększenie zamku o nowożytne skrzydło południowo – wschodnie oraz podwyższenie XV-wiecznego skrzydła północnego o dodatkową kondygnację. Kolejne zmiany nastąpiły z inicjatywy Johna Leslie, siódmego earla Rothes, który sfinansował schody pomiędzy wieżą mieszkalną a skrzydłem północnym, oraz w 1706 roku za nowego właściciela, Davida Melville, który wstawił na ich miejscu nowe trzypiętrowe skrzydło.
W 1716 roku Balgonie zostało zajęte przez Rob Roya MacGregora, banitę uznawanego za szkockiego Robin Hooda. Wraz z 200 osobowym odziałem członków swego klanu okupował on zamek, nie doprowadzając co prawda do żadnych zniszczeń, lecz zgodnie z tradycją osuszając jedynie zamkowe piwnice z trunków. Po tym incydencie Balgonie powróciło w ręce Melvillów, którzy w latach 20-tych XVIII wieku przeprowadzili pomniejsze, nowożytne modernizacje zamku. W 1824 roku sprzedany on został Jamesowi Balfour z Whittingehame. Pomimo, iż jego syn i wnuk dzierżyli urząd premiera Wielkiej Brytanii, zamek popadł w tym okresie w zaniedbanie. Okres upadku zakończył dopiero remont z 1971 roku przeprowadzony z inicjatywy Davida Maxwella.
Architektura
Zamek usytuowano nad stromymi, wysokimi na 7-9 metrów skarpami, opadającymi ku rzece Leven. Zapewniała ona ochronę od strony północnej, natomiast z pozostałych stron zabezpieczono się przekopując zdwojoną suchą fosę. Za nią poprowadzono obwód murów obronnych zbliżonych w planie do prostokąta (około 40 x 24 metry), w linii których w narożniku po stronie północno – zachodniej usytuowano czworoboczną wieżę mieszkalną.
Wjazd w obręb dziedzińca utworzono blisko narożnika południowo – zachodniego. Jego portal, przepruty w grubym na 3,3 metra i wysokim na 6 metrów murze, zwieńczony był łukiem odcinkowym, a ochronę zapewniała flankująca go od północy podkowiasta baszta. Wewnątrz przejazdu w murze umieszczono dość obszerną niszę, być może pierwotnie służącą do umieszczania tam oświetlenia lub jakiejś rzeźby. Sklepione wnętrze baszty dostępne było z poziomu gruntu od strony dziedzińca i dla wygody straży ogrzewane niewielkim kominkiem. Obronę zapewniały trzy symetrycznie przeprute szczelinowe otwory strzeleckie, później przystosowane do ręcznej broni palnej (otwory kluczowe). Od północy, częściowo w grubości muru obwodowego, sąsiadowało z nim nieduże pomieszczenie ze ścianami pochyłymi tak mocno, iż prawie łączyły się u szczytu. Wejście do niego prowadziło jedynie z baszty przez portal umieszczony ponad 1 metr ponad podłogą, co skłania do przypuszczeń, iż wykorzystywane było jako więzienie. Jedyne oświetlenie zapewniał w nim szczelinowy otwór umieszczony w murze zachodnim, wychodzący wprost na studnię usytuowaną w pierwszym przekopie. Druga izba mieściła się po południowej stronie przejazdu bramnego i zapewne wykorzystywana była przez strażników lub odźwiernego. Straż pełnić też mogła służbę w pomieszczeniu ponad przejazdem, gdzie umieszczony był mechanizm obsługujący zwodzony most. Druga brama wjazdowa znajdowała się po stronie południowo – wschodniej w wysuniętym przed obwód budynku bramnym lub baszcie.
Do wewnętrznych ścian murów obronnych dostawione były pomocnicze zabudowania gospodarcze. Najstarsze murowane z końca XV wieku usytuowane były przy kurtynie północnej. Znalazły się tam trzy sklepione kolebkowo pomieszczenia, z których w skrajnym zachodnim mieściła się kuchnia. Wyposażono ją w spore palenisko (przy ścianie zachodniej), trzy okna (dwa południowe i jedno północne) oraz przepruty w murze, skierowany ku rzece odpływ na nieczystości. Kuchnia oraz pomieszczenie środkowe dostępne były bezpośrednio od strony dziedzińca, natomiast pomieszczenie wschodnie jedynie poprzez izbę środkową, będącą niejako jego przedsionkiem. W którymś momencie funkcjonowania (prawdopodobnie przed przebudową z końca XV wieku) wschodnie pomieszczenie służyło jako kaplica i baszta, jednak otwory ściekowe w jej północnej ścianie oraz w murze przedsionka wskazują także na wykorzystywanie jej na którymś etapie do celów gospodarczych. Na taką funkcję wskazują również niewielkie otwory okienne oraz dwie nisze – półki umieszczone w ścianie zachodniej. Na pierwszym piętrze północnego skrzydła mieściły się pomieszczenia mieszkalne, na czele z dużą aulą ogrzewaną dwoma kominkami po stronie południowej i północnej. Z tych stron przepruto również po dwa okna. Być może już w okresie średniowiecza skrzydło północne połączono drewnianą kładką z wejściem do wieży mieszkalnej.
Wieża mieszkalna, czy też donżon zbudowana została z kamiennych ciosów na planie prostokąta o wymiarach 13,4 x 10,6 metra i wysokości 20 metrów do szczytu przedpiersia. Jej mury otrzymały nieco ponad 3 metry grubości u podstawy, lecz w wyższych partiach zwężały się do około 1,8 metra. Wnętrze podzielono na cztery kondygnacje oraz poddasze, przy czym najniższe przyziemie (8,2 x 2,3 metra) nie było skomunikowane z pozostałymi piętrami (za wyjątkiem włazu do podawania towarów w sklepieniu), a dostępne jedynie z poziomu dziedzińca. Zwieńczono go sklepieniem kolebkowym i zapewne przeznaczono na magazyn lub spiżarnię. Jego oświetlenie zapewniały dwa otwory szczelinowe: od południa i zachodu oraz nieco większy czworoboczny otwór skierowany na najbezpieczniejszą stronę wychodzącą ku rzece.
Całe pierwsze piętro wieży zajmowała główna komnata reprezentacyjna zamku (hall) o wymiarach 8,7 x 6,2 metra. Pierwotnie wprost do niej prowadziło główne wejście do wieży, umieszczone w ścianie wschodniej na wysokości 3,6 metra, poprzez krótki zakrzywiony korytarz w grubości muru. Dostępny był on za pomocą drewnianych schodów, które łatwo można było zdemontować w razie niebezpieczeństwa. Aula, podobnie jak niższa spiżarnia, otrzymała sklepienie kolebkowe, oświetlane czterema oknami zamykanymi na drewniane okiennice, z których część miała trójlistne zwieńczenie, a dwa (północne i południowe) boczne kamienne siedziska umieszczone w okiennych niszach. Co nietypowe auli nie zaopatrzono w kominek, a do ogrzewania prawdopodobnie musiano wykorzystywać jakiś rodzaj przenośnego paleniska, ustawianego na środku komnaty, obok stołu lorda. Dym z niego ulatniać się mógł otworami wentylacyjnymi przeprutymi ponad oknami w ścianie wschodniej i zachodniej. Wschodnia część auli pierwotnie była oddzielona drewnianą przegrodą, która wyznaczała wąski (2,4 metra szerokości) przedsionek przy wejściu. W jego północno – wschodnim narożniku znajdowało się przejście do latryny, a zaraz obok w grubości muru umieszczono cylindryczną klatkę schodową prowadzącą na wyższe kondygnacje.
Drugie piętro wieży zajmowała pojedyncza duża komnata prywatna (8,7 x 6,2 metra), zaopatrzona już w kominek umieszczony w ścianie północnej oraz w zygzakowate przejście w grubości muru, wiodące do nadwieszanego wykusza latrynowego. Jej oświetlenie zapewniało po jednym małym oknie z każdej strony świata, przy czym każde z nich poza północnym pierwotnie posiadało boczne siedziska. Latrynę i kominek posiadała również wyższa komnata na trzecim piętrze (według opisu z XIX wieku górna latryna znajdował się nieco po prawej stronie, lecz obecnie wykusze znajdują się jeden nad drugim, co doprowadzałoby do spadania fekaliów na daszek dolnego wykusza). Tak jak drugie piętro, komnatę mieszkalną trzeciego piętra oświetlały cztery, pierwotnie niewielkie okna, po jednym z każdej strony świata. Żadne z nich nie zostało zaopatrzone w boczne siedziska. Najwyższą kondygnację stanowiło poddasze, ogrzewane niewielkim kominkiem wstawionym w ścianę zachodnią i oświetlane dwoma oknami. Poddasze to było węższe niż dolne kondygnacje, gdyż musiano pozostawić wolną przestrzeń na dookolną galerię obronną na szczycie wieży. Była ona chroniona przedpiersiem z krenelażem oraz trzema narożnymi, półkolistymi bartyzanami. Czwarty narożnik po stronie północno – wschodniej, zaopatrzono w wyższą czworoboczną wieżyczkę wartowniczo – ostrzegawczą, będącą przedłużeniem klatki schodowej.
Stan obecny
Zamek został w drugiej połowie XX wieku w dużej części wyremontowany i choć jest własnością prywatną, możliwe jest jego zwiedzanie. W stanie trwałej ruiny znajdują się obecnie jedynie nowożytne skrzydło wschodnie oraz dobudowana w XVII wieku najwyższa kondygnacja skrzydła północnego. Zrujnowany pozostaje także zachodni przejazd bramny z basztą, nie zachował się również południowy budynek bramny. Na szczęście większych zniszczeń uniknęła główna wieża mieszkalna, choć większość jej okien została przekształcona w okresie nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The Castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.