Historia
Kościół św. Filiana wybudowany został w pierwszej połowie XII wieku, prawdopodobnie około 1140 roku z fundacji rodu Mortimerów. Z najwcześniejszej historii świątyni wiadomo, iż w 1180 roku William de Mortimer, budowniczy pobliskiego zamku, wiódł spór z klasztorem w Inchcolm o obsadę jej plebana, natomiast w 1390 roku po raz pierwszy odnotowano wezwanie świątyni, dedykowane Filianowi (Kilianowi), iroszkockiemu mnichowi, biskupowi i misjonarzowi żyjącemu w VII wieku n.e.
W XV wieku kościół został powiększony o nawę południową i kruchtę, być może w związku z dużą liczbą pielgrzymów odwiedzających pobliską świętą studnię, której woda jak wierzono leczyła oczy. By zapewnić im opiekę wzniesiono także w 1474 roku hospicjum, jednak pleban ze św. Filiana stracił nad nim zwierzchnictwo już w 1486 roku, a w okresie reformacji zostało ono ostatecznie zamknięte.
W okresie nowożytnym przekształcenia kościoła miały miejsce w XVII wieku, kiedy to między innymi zbudowano niewielką dzwonnicę, północny transept i przekształcono część okien. W 1640 roku earl Morton, ówczesny właściciel Aberdour, ufundował w kościele dla swojego rodu emporę, co wymusiło przeprucie nowego portalu wejściowego na miejscu starszego okna. Na początku XVIII stulecia wybuchł kolejny spór o obsadę duszpasterza kościoła św. Filiana, zakończony narzuceniem przez earla swego kandydata, wbrew woli większości wiernych. Poskutkowało to przejściem znacznej ich części do sąsiednich parafii.
Około 1790 roku kościół podupadł i z końcem XVIII wieku przekształcił się w niezadaszoną ruinę. Podobno wpływ na to miała hrabina Morton z pobliskiego zamku, której nie podobało się zbieranie wiejskiej ludności tak blisko jej domu i która naciskała na budowę nowego kościoła parafialnego na drugim końcu osady. Odbudowę świątyni przeprowadzono dopiero w 1925 roku z inicjatywy lokalnej społeczności.
Architektura
Pierwotnie kościół składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta oraz krótszego i węższego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej. Pod koniec XV lub w XVI wieku budowlę powiększono o nawę południową i przyległą do niej kruchtę, co nadało świątyni niesymetryczną formę. W okresie tym przekształcono także część okien, z oryginalnych wąskich, rozglifionych szeroko do wnętrza, zwieńczonych półokrągłymi łukami otworów na późnogotyckie ostrołukowe o dwudzielnych maswerkach. Zbudowano również schodkowe szczyty przy krótszych ścianach nawy, a kalenicę dwuspadowego dachu osadzono wyżej i pod węższym kątem. Wewnątrz nawę południową oddzielono od głównej półokrągłymi arkadami opartymi na trzech cylindrycznych filarach o lekko profilowanych bazach i kapitelach. Nawę od prezbiterium oddzielał natomiast romański jeszcze łuk arkady tęczowej o półkolistym zwieńczeniu, flankowany dwoma przyściennymi kolumnami.
Stan obecny
Kościół pomimo przekształceń przeprowadzanych od XVI do XVII wieku jest dobrym przykładem niewielkiej romańskiej świątyni. Z pierwotnej romańskiej budowli do dnia dzisiejszego przetrwała północna ściana nawy oraz prezbiterium, obie te części z zachowanymi niewielkimi romańskimi oknami. Czytelne są również elementy późnogotyckie w postaci kruchty (częściowo przekształconej współcześnie), nawy południowej, czy ostrołukowego okna w elewacji zachodniej korpusu. Obecnie kościół wciąż pełni funkcje świątyni parafialnej, nie jest więc pod opieką Historic Scotland, właściciela pobliskiego zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Medieval abbeys and churches of Fife: a heritage guide, Glenrothes 1996.
Owen K., Aberdour Castle, Edinburgh 2017.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.