Historia
Uniwersytet w Aberdeen (Collegium Regium Abredonense) powołano do życia u schyłku średniowiecza, w 1495 roku. Jego najstarszą zabudowę stanowiło kolegium zwane Królewskim (King’s College) wraz z późnogotycką kaplicą, ufundowane przez Williama Elphinstone, biskupa Aberdeen, kanclerza Królestwa Szkocji w czasach Jakuba III, który w imieniu kolejnego władcy, króla Jakuba IV, słał w sprawie erygowania uniwersytetu petycje do papieża Aleksandra VI. Wydana na przełomie 1494 i 1495 roku bulla, a następnie zapewniający dochody przywilej królewski, zezwoliły na powstanie trzeciej szkockiej uczelni (po St Andrews z 1411 roku i Glasgow z 1450 roku) oraz rozpoczęcie w 1498 roku prac budowlanych nad jej kaplicą. Ukończono ją w 1509 roku, kiedy to nastąpiła konsekracja pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (St. Mary). W chwili śmierci Williama Elphinstone w 1514 roku, korzystać z niej mogło 36 pracowników i studentów działających na uniwersytecie, nie licząc rektora i kanclerza, którym był sam Elphinstone. W 1529 roku liczbę tą za zgodą biskupa zwiększono do 42.
Następcą Elphinstona był Alexander Gordon, ale do ukończenia budowy kolegium przyczynił się urzędujący od 1518 roku Gavin Dunbar, fundator między innymi południowych, cylindrycznych wież oraz części bogatego wyposażenia kaplicy. Po śmierci Dunbara w 1531 roku biskupem został William Stewart, który ufundował w kolegium bibliotekę oraz przeniósł do kaplicy uniwersyteckiej lektorium z katedry w Aberdeen. Sytuacja kolegium pogorszyła się za ostatniego z katolickich biskupów Aberdeen, Williama Gordona, znanego współczesnym z notorycznych ekscesów. Szczęśliwie za jego urzędu rektorem był bardziej kompetentny Alexander Galloway, pracujący z Elphinstonem już w momencie powstawania uniwersytetu. W trakcie wizytacji z 1549 roku zarekomendował on wprowadzenie ponad pięćdziesięciu regulacji, usprawnień i poprawek w działalności kolegium, z których część dotyczyła życia duchowego i kaplicy uniwersyteckiej.
W okresie reformacji w drugiej połowie XVI wieku, Kolegium Królewskie pozbawione zostało wszystkich dzierżących urzędy gorliwych katolików, lecz zarówno kaplica, jak i zabudowania uczelni funkcjonowały bez przeszkód. Uniknęły spustoszenia i ograbienia dzięki zdecydowanej postawie ówczesnego dyrektora (principal) kolegium, Alexandra Andersona, który uzbroił studentów przeciwko motłochowi zamierzającemu splądrować katolicki uniwersytet. Pierwsze poważniejsze zniszczenia przyniosła dopiero wielka burza z 1633 roku, która zburzyła zwieńczenie wieży kaplicy. W latach 50-tych i 60-tych XVII wieku zabudowę kolegium powiększono o dodatkową wieżę zwaną Wieżą Cromwella, służącą celom mieszkalnym oraz jako obserwatorium astronomiczne. Mniejsze przekształcenia oraz renowacje kaplicy przeprowadzano w XVIII i XIX stuleciu, kiedy to gruntownej przebudowie poddano zabudowania mieszkalne, lekcyjne i gospodarcze kolegium.
Architektura
Zabudowania uniwersyteckie kolegium oraz stanowiącą ich integralną część kaplicę wzniesiono na bagnistym terenie, który w celu stabilizacji został wzmocniony solidnymi dębowymi palami. Utworzyły one czworobok zabudowy otaczający wewnętrzny dziedziniec, przy czym kaplica stanowiła jego północne skrzydło z prezbiterium zorientowanym zgodnie ze średniowieczną tradycją architektoniczną na wschód. Nawa otrzymała podłużny kształt o 37 metrach długości i 8,5 metrach szerokości, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, z wielobocznym zamknięciem po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku).
Z zewnątrz mury kaplicy wzmocniono regularnie rozmieszczonymi, wydzielającymi sześć prostokątnych przęseł, uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi od północy i wschodu przepruto duże ostrołukowe okna z maswerkami. Mniejsze dwu i trójdzielne okna, za wyjątkiem prezbiterium, oświetlały wnętrze od strony dziedzińca. Pojedyncze, duże, czterodzielne okno ozdobiło fasadę zachodnią. Horyzontalny podział elewacji zewnętrznych wprowadzono za pomocą gzymsów cokołowych, gzymsów kapnikowych oraz gzymsów wieńczących. Nad tymi ostatnimi prawdopodobnie pod koniec średniowiecza biegł ozdobny krenelaż. Wejście umieszczono z każdej strony za wyjątkiem wschodniej, wszystkie w profilowanych portalach o odcinkowych zamknięciach. Wnętrze przykryto drewnianym, pozornym sklepieniem. Część nawową oddzielono od prezbiterium bogato zdobioną przegrodą lektorium, z przejściem pośrodku, dwoma ołtarzami po bokach i balkonem na piętrze z balustradą dekorowaną misternie rzeźbionymi maswerkowymi motywami. Za lektorium ustawione zostały przy ścianach stalle, drewniane siedziska tworzące chór, za którymi po kilku stopniach dostępne było prezbiterium z głównym ołtarzem.
Po stronie południowo – zachodniej kaplicy, już jako część skrzydła zachodniego kolegium, usytuowano masywną, czworoboczną wieżę – dzwonnicę o wymiarach 8,8 x 7,6 metra w planie oraz 19,2 metrach wysokości do poziomu ozdobnego krenelażu. W trzech narożnikach wzmocniono ją wysokimi, wielouskokowymi przyporami, rozmieszczonymi prostopadle do siebie. Zewnętrzne elewacje rozdzielono horyzontalnie gzymsami kordonowymi oraz wertykalnie ostrołucznymi oknami. Najbardziej niezwykłym elementem wieży było zwieńczenie, tzw. królewska korona oparta na czterech łukach oporowych wychodzących z narożnych sterczyn (podobną zastosowano również w kościele św. Idziego w Edynburgu).
Pozostała zabudowa kolegium w pierwszej połowie XVI wieku mieściła refektarz w którym uczniowie i profesorowie wspólnie spożywali posiłki, sąsiadującą z kaplicą bibliotekę pod którą mogły się znajdować sale zajęciowe, pomieszczenia mieszkalne dla studentów (co najmniej 17 pokoi w skrzydle południowym), wygodniejsze kwatery dla profesorów, a także izby o przeznaczeniu gospodarczym, między innymi kuchnię w narożniku południowo – wschodnim i browar. Wewnętrzny dziedziniec służyć mógł jako miejsce wypoczynku i nauki, ale też jako ogród na którym hodowano zioła i warzywa. Południowe naroża kolegium zajmowane były przez dwie cylindryczne wieże.
Stan obecny
Kaplica uniwersytecka jest obecnie jedną z najlepiej zachowanych późnogotyckich budowli sakralnych na terenie Szkocji, a zniszczone w XVII wieku na skutek burzy zwieńczenie przylegającej do niej wieży, zostało wiernie odrestaurowane wkrótce po wypadku. Wewnątrz świątyni zachował się jeden z największych w Szkocji zbiorów drewnianych, późnośredniowiecznych elementów wyposażenia kościelnego w postaci aż 52 stall chórowych, ambony i lektorium. Kaplica jest udostępniona dla zwiedzających. Pozostałe późnośredniowieczne zabudowania kolegium uniwersyteckiego zostały gruntownie przebudowane w okresie nowożytnym, choć zachował się ich pierwotny układ. Przetrwała jedna z XVI-wiecznych wież cylindrycznych (Ivy Tower zwana także Dunbar Tower). Z połowy XVII wieku pochodzi wieża w narożniku północno – wschodnim (Cromwell Tower), która służyła między innymi jako obserwatorium astronomiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Macpherson N., Notes on the Chapel, Crown, and Other Ancient Buildings of King’s College, Aberdeen, Aberdeen 1890.
Keith A., A thousand years of Aberdeen, Aberdeen 1980.
Munro A.M., Walker R., Handbook to city and university, Aberdeen 1906.