Historia
Zamek Zvolen (węg. Zólyom, pol. Zwoleń, niem. Sohl, łac. Zolum, Zolium), od końca XIV wieku nazywany Starym dla odróżnienia od nowszego, położonego w mieście zamku, założony został na wzgórzu, które zasiedlane było już w epoce kamienia i następnie w dobie kultury łużyckiej oraz pilińskiej w epoce brązu. Początki wczesnośredniowiecznego zamku, a w zasadzie jeszcze grodu, mogły być związane z utworzeniem przez Węgrów komitatu, na czele którego stał królewski urzędnik, żupan (ispán). Komitat ten założył na początku XII wieku król Koloman, po zniesieniu niezależnego księstwa nitrzańskiego. Najpóźniej obwarowania zamku zbudowane mogły zostać w czasach Beli III pod koniec XII wieku. Być może dziełem króla Andrzeja II była dolna część zamku, w której mieszkał w czasie wizyt w Zwoleniu, by nie zajmować żupnego górnego zamku. Pierwsza wzmianka odnotowująca nazwę Zwoleń zapisana została w 1214 roku. W 1222 roku wspomniany został żupan zwoleński Detrich, któremu siedem lat później władca podarował rozległe dobra wykrojone z królewskiego majątku komitatu zwoleńskiego.
W trakcie wielkiego mongolskiego najazdu z 1241 roku niewykluczone, że najeźdźcy doszli także pod Zwoleń, bowiem dwa lata później król Bela IV odnowił miastu utracone przywileje. Ślady pożogi odkryte na wzgórzu skłaniałyby do przypuszczeń, iż walki toczono także o zamek, choć nie wiadomo z jakim skutkiem. Obawy przed powrotem Mongołów skłoniły króla do szukania sojuszników i poprawy stosunków z sąsiadami. Bela IV zaprosił do Zwolenia księcia halickiego Daniela i metropolitę kijowskiego Cyryla. W 1247 roku w Zwoleniu odbył się także ślub Lwa, syna Daniela, oraz córki Beli, Konstancji. Z tej okazji zwolniono węgierskie rycerstwo pojmane w poprzednich bitwach i zawarto rozejm między władcami. Zamek, stanowiący odpowiednie miejsce na tak ważne wydarzenia, przeszedł do tego czasu znaczącą rozbudowę. W pracach tych udział brał mistrz kamieniarski Bertold, któremu w 1255 roku władca w ramach zapłaty nadał majątek Dubová, wykrojony z dóbr zwoleńskiego zamku.
Za panowania Władysława IV Kumańczyka na Węgrzech nastąpiło osłabienie władzy monarszej i wzrost wpływów niektórych rodów szlacheckich. Żupanem zwoleńskim był wówczas niejaki Demeter, syn Mikuláša, który na zamku wybijał nielegalnie kiepskiej jakości monetę, naśladującą ówczesne monety władców Węgier i Austrii. Ponadto zamek był obiektem ataków, w odparciu których wsławili się rycerze turčianscy i liptovscy. W 1290 roku, po uśmierzeniu anarchii w kraju, ośmiu z nich nagrodził nowy węgierski król Andrzej II. Za atakami stać mógł Lampert z możnego rodu Hunt-Poznan, toczący z Demeterem spór o zamek Modrý Kameň (Kékkő).
W początkach XIV wieku okres bezkrólewia po wymarciu dynastii Arpadów zwoleńscy żupani wykorzystali do wzmocnienia swojej pozycji i usamodzielnienia się. Z tego powodu w 1306 roku wojska Karola Roberta z dynastii Andegawenów zajęły zamki Zvolen, Ľupča, Dobrá Niva i Plachtince, kontrolowane dotąd przez Demetera i jego siostrzeńca Doncha (Donča). Wkrótce jednak okoliczne ziemie przeszły pod władzę Máté Csáka (Matúša III Čáka), możnowładcy konkurującego z samym królem. Po kilku latach szala zwycięstwa w wojnie domowej toczonej między Csákiem a królem zaczęła się przechylać na stronę Karola Roberta. Przejście Doncha do obozu królewskiego około 1314 roku całkowicie zmieniło układ sił i przyspieszyło upadek dominium Csáka, przed Donchem zaś otworzyło drogę do wielkiej kariery, uwieńczonej statusem drugiej najważniejszej osoby w państwie. Chociaż zbudował on kilka zamków, najważniejszą jego siedzibą pozostał Zwoleń.
W XIV wieku zmienił się charakter warowni. Rozwój górnictwa szlachetnych kruszców doprowadził do powstania nowych szlaków handlowych z których dwa krzyżowały się u podnóża zamku, dającemu ochronę kupcom i wozom ze srebrem i miedzią. Pod koniec lat 30-tych XIV stulecia rozległe terytorium komitatu zostało podzielone na mniejsze jednostki terytorialne, zaś samemu zamkowi zaczęły podlegać już tylko najbliższe dobra. W tym samym mniej więcej czasie Zwoleń stał się rezydencją węgierskich królów, wykorzystywaną przez nich podczas polowań w pobliskich lasach. Kiedy w drugiej połowie XIV wieku Ludwik Wielki polecił wznieść w Zwoleniu nowy, wygodniejszy zamek, znaczenie starej siedziby zaczęło spadać. Na przełomie XIV i XV wieku zamek na wzgórzu służył już tylko celom wojskowym.
W trakcie walk o węgierski tron w połowie XV stulecia Zwoleń pozostawał w rękach Jana Jiskry, działającego w imieniu królowej Elżbiety i Władysława Pogrobowca. W krótkim czasie Jiskra zdobył kilka zamków i miast na Górnych Węgrzech, ale zamki zwoleńskie pozostawały jednym z jego głównych punktów oparcia. W 1447 roku regent królestwa János Hunyady podarował Zwoleń polskiemu rycerzowi Piotrowi z Jarochowa, w nagrodę za udział w wyprawach wojennych, zwłaszcza podczas oblężenia zamku Stary Zwoleń, gdzie Piotr walczył „nie bez przelewu krwi”. W czasie tych walk zamek górny zapewne spłonął, mógł też zostać zniszczony w 1451 roku, gdy Hunyady spalił Zwoleń. Naprzeciw zamku zbudować miał własne obwarowania z których niepokoił Jiskrę dopóki nie zmusił go do wynegocjowania pokoju. Nie wiadomo jednak czy walki te dotyczyły zamku w mieście czy starszej budowli. Podobnie nie wiadomo którego zamku dotyczyło mianowanie w latach 1465 i 1467 dwóch kasztelanów zwoleńskich i dwóch kapitanów. Niewykluczone, że obydwaj kasztelanowie urzędowali już w mieście na jednym zamku (podobnie jak w Vígľaš), natomiast spustoszona w czasie walk warownia na wzgórzu, pozbawiona znaczenia w dobie spokojniejszej sytuacji w regionie za panowania Macieja Korwina, została w drugiej połowie XV wieku porzucona. Ruiny ożyły jeszcze tylko na krótko w XVI wieku, kiedy na szczycie wzgórza ustawiono drewnianą wieżę obserwacyjną, będącą częścią systemu obrony przeciwtureckiej.
Architektura
Zamek założony został na rozległym, wydłużonym na linii południowy – zachód, północny – wschód wzgórzu, zajmującym powierzchnię około 3,6 ha i górującym 571 metrami n.p.m. nad kotliną rzeki Hron (wraz z leżącym na niższym wzniesieniu zamkiem dolnym cały kompleks zajmował obszar aż 4,7 ha). Po północno – wschodniej stronie zamku w miejscu ujścia rzeki Slatiny do Hronu rozwinęła się osada, a następnie miasto Zvolen. Od północnego – zachodu strome stoki zamkowego wzgórza opadały do wąskiej doliny z korytem Hronu, natomiast z pozostałych stron wąwozy oddzielały wzniesienie od pozostałej części masywu Rudaw Weporskich.
Najstarsza murowana część zamku z XII wieku usytuowana została w południowej, najwyżej położonej części wzgórza. Była to wielka wieża mieszkalno-obronna o wymiarach 10,8 x 11,7 metra i grubości ścian dochodzącej do 3 metrów, początkowo zapewne otoczona drewnianymi obwarowaniami chroniącymi niewielką wówczas przestrzeń zamku. Rozbudowa która nastąpiła w początkach XIII wieku uczyniła z zamku ogromne, dwuczłonowe założenie. Na krańcach wzgórza stworzono dwa obwarowane refugia, czyli schronienia dla większej liczby ludności, nazwane później zamkiem górnym i dolnym, przy czym obwarowania zamku górnego postawiono częściowo na wałach grodziska z epoki brązu. Z czasem refugia połączono pojedynczą linią muru, a bardzo długi dziedziniec zamku górnego przedzielono fortyfikacjami poprzecznymi.
Mury obronne zamku górnego z połowy XIII wieku, otaczały bez ostrych narożników rozległy obszar o wymiarach około 430 x 90 metrów. Miały 1200 metrów długości, grubość 2 metrów i wysokość około 6 metrów. Wjazd na zamek górny znajdował się w południowej części, w miejscu gdzie mur był najkrótszy. Wzniesiono tam otwartą od strony dziedzińca wieżę bramną, która przewyższała koronę muru obwodowego. Jej przejazd zamykany był masywnymi wrotami blokowanymi ryglem. Ze względu na dużą skalę zamku, oprócz bramy głównej, w murach utworzono także mniejsze furty prowadzące na strome zbocza wzgórza zamkowego.
Położony na północnym – wschodzie zamek dolny posiadał kształt wydłużonego owalu o wymiarach 183 x 38 metrów. W jego skrajnej części, na łagodnym zboczu, już na początku XIII wieku wzniesiono bardzo dużą, czworoboczną budowlę, będącą wieżą mieszkalną (donżonem) lub pałacem o wieżowym charakterze. Znalazła się ona prawie 100 metrów niżej niż wieża zamku górnego, a po wybudowaniu w połowie XIII wieku obwodu murów zamku dolnego nie zajęła miejsca w jego środku, lecz na południowo – zachodnim skraju zamku dolnego, tuż przy wjeździe. Z murami otaczającymi dziedziniec wieża połączona była w dwóch narożnikach, zaś z trzeciego narożnika wybiegała wspomniana powyżej pojedyncza linia muru o grubości 1,8 metra, pnąca się po stokach wzgórza ku zamkowi górnemu. Mur ten osiągnął długość około 350 metrów, ale być może jego zachodniego krańca nigdy nie ukończono i urywał się on przed przekopem zamku górnego. Pod wieżą zamku dolnego przecinał ostatni odcinek drogi dojazdowej, gdzie musiała znajdować się pierwsza, zewnętrzna brama.
Wieża zamku dolnego wzniesiona została z kamienia łamanego, układanego w regularne warstwy i wzmocnionego w narożach kwadrami. Elewacje zewnętrzne budowli zmodyfikowano, poprzez spoinowanie muru zaprawą wygładzoną do lica poszczególnych kamieni. Wieża posiadała w planie wymiary 19,9 x 19,9 metrów i grubości murów w przyziemiu 3,3 metry, co dawało wewnętrzną przestrzeń wielkości 13,3 x 13,3 metrów. Wysokość zapewne dochodziła do co najmniej 20 metrów. Oprócz gospodarczego przyziemia wieża prawdopodobnie miała jeszcze cztery mieszkalne piętra rozdzielone drewnianymi stropami, przy czym w najniższej kondygnacji z racji jej największych wymiarów strop podparty był środkowym słupem. Przyziemie miało posadzkę wykonaną z płaskich kamieni i ubitej gliny. Posiadało portal wejściowy wiodący z dziedzińca, ale na piętro wiodło niezależne wejście dostępne zapewne po drabinie lub zewnętrznych schodach. Piętra w odróżnieniu od najniższej kondygnacji oświetlane były większymi oknami z sediliami.
Mury otaczające dziedziniec zamku dolnego były wyjątkowo masywne, grubości 2,5 metra, a więc nieco grubsze nawet od obwarowań zamku górnego. W odróżnieniu od zamku górnego poprowadzone były one prostymi, krótszymi odcinkami o nie zaoblonych załamaniach. Wysokość kurtyn nie była zbyt duża, bowiem już na wysokości 2,5-3 metrów znajdowała się odsadzka, na której funkcjonował chodnik straży. Kolejne 1,5-2,5 metra wysokości musiało mieć przedpiersie, co dawało całkowitą wysokość muru rzędu 5-6 metrów. Bramę tworzył w nich portal o szerokości 2,8 metra, od wewnątrz zamykany dwuskrzydłowymi wrotami. Jego ościeże wykonano z dokładnie opracowanych kwadr, ze sfazowaniem zakończonym obłym profilowaniem, charakterystycznym dla drugiej połowy XIII wieku. Umieszczony został w zachodniej części obwodu, w załamaniu utworzonym przez dwie kurtyny, tworzące bardzo krótki przejazd długości zaledwie 1,5 metra, być może podsklepiony. Ponadto na zamku dolnym funkcjonowała mniejsza furta wypadowa o szerokości 1,2 metra, osadzona w północno – wschodniej części założenia.
Przed końcem XIII stulecia w środkowej części zamku górnego wzniesiona została druga, kwadratowa w planie wieża, która od nazwiska budowniczego otrzymała nazwę Pertoldowej. Posiadała zewnętrzne wymiary 11 x 11,2 metra, przy wielkości wnętrza 7 x 7 metra. Przy tak dużych rozmiarach z pewnością pełniła oprócz obronnych także funkcje mieszkalne. W XIV wieku jej pierwotne wejście w przyziemiu zamurowano, a nowy portal wejściowy utworzono na piętrze. Ponadto we wschodniej części zamku górnego wzniesiono wczesnogotycką wieżę, w której być może mieściła się królewska mennica. Jej rolą było także zabezpieczenie komunikacji z zamkiem dolnym. Była ona dobudowana do muru obwodowego od strony zewnętrznej, a po stronie dziedzińca od wieży wychodził poprzeczny mur obronny, oddzielający północną część zamku.
W początkach XIV wieku masywna konstrukcja najstarszej wieży południowej zamku górnego została dodatkowo pogrubiona o dalsze 2 metry, osiągając w przyziemiu aż 5 metrów szerokości muru obwodowego, a wymiary około 15 x 16 metrów. Prawdopodobnie przyczyną przebudowy był brak przestrzeni mieszkalnej i chęć podwyższenia konstrukcji o dodatkową jedną lub dwie kondygnacje (gdyby chodziło o względy wyłącznie obronne mury zapewne wzmocnionoby od wewnątrz). Ponadto przebudowie poddana została południowa wieża bramna, przedłużona w XIV wieku od strony czołowej (zewnętrznej). W nową część przejazdu, przed starszymi wrotami z ryglem, wstawiono bronę, która musiała być obsługiwana w jednej z trzech górnych kondygnacji. Pierwsze piętro stanowiło pomieszczenie strażnicy nad przejazdem. Drugie piętro połączone było z chodnikiem straży w koronie sąsiedniego muru. Od strony dziedzińca wyposażone było w nadwieszany i zadaszony drewniany ganek.
Nieodpowiednie warunki mieszkalne w ciasnych wieżach stały się przyczyną kolejnej, wielkiej rozbudowy zamku z początku XIV wieku, kiedy żupanami zvolenskimi byli rycerze Demeter i Donch. Całkowicie zrezygnowano wówczas z rozbudowy starszych budowli, a zamiast tego w północnej, nieco niżej położonej części zamku górnego, za drugim poprzecznym murem i przekopem powstało nowe założenie mieszkalno – obronne, zajmujące obszar około 50 x 50 metrów. Wjazd do niego prowadził przez czworoboczną wieżę bramną przy styku muru obwodowego i poprzecznego. Zabudowa składała się z co najmniej trzech budynków o mieszkalnym i gospodarczym charakterze. Zostały one przystawione do muru obwodowego, tak by nie zakłócały komunikacji chodnika straży w jego koronie.
Główny pałac o wymiarach 20 x 8 metrów ulokowany był w narożniku północno – wschodnim. Posiadał gospodarczo – magazynowe przyziemie i dwa wyższe piętra mieszkalne. Najniższa kondygnacja była słabo doświetlona przez wysoko umieszczone wąskie okna, nad którymi umieszczono belkowy strop. Piętra mogły już mieć większe okna z bocznymi siedziskami. Po stronie wschodniej przed mur obronny z bocznej elewacji pałacu wysunięto niewielki aneks. Zgodnie z orientacją możliwe, że w jego wyższych kondygnacjach znajdowała się kaplica zamkowa.
W sąsiedztwie pałacu umieszczono ogromny, ceglany zbiornik na wodę deszczową, o wymiarach 6,6 x 6,8 metrów i głębokości co najmniej 10 metrów, nad którym nadbudowano mniejsze skrzydło pałacu dostawione do północnego muru. Umieszczona obok przybudówka zawierała kamienne naczynie filtracyjne, przez które woda wpływała do zbiornika. Obieg wody zapewniała ceramiczna rura biegnąca przez grubość muru i pionowa drewniana rura przymocowana do ściany od wewnątrz. Przesączona przez naczynie woda uchodziła do zbiornika, którego boki pokryte były wysokiej jakości gładkim tynkiem a górna część przykryta sklepieniem. Ponadto w skrzydle pałacu w przyziemiu znajdowały się piece ogrzewające dolne partie budynku.
Rosnące wymagania rezydencjonalne w drugiej połowie XIV i na początku XV wieku wymagały wzniesienia dodatkowych budynków. Przy murze zabrakło już dla nich miejsca, dlatego wyburzono część starych obwarowań w narożniku i wysunięto nowy narożnik budynku poza pierwotny obwód. Oprócz zyskania przestrzeni budowniczych skłoniła do tego próba stworzenia choćby częściowego regularnego dziedzińca, flankowanego dwoma skrzydłami zabudowań pałacowych, być może naśladujących gotyckie rezydencje takie jak zamek w mieście pod wzgórzem. W XV wieku obwarowania całego zamku górnego zamku były już przestarzałe. Przypuszczalnie w związku z próbą szybkiego polepszenia możliwości obrony, w czasach Jiskry XIII-wieczne wieże otoczono ziemnymi wałami, zapewne zwieńczonymi jakąś formą obwarowań drewnianych.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały się dolne części murów obwodowych zamku górnego, relikty dwóch kwadratowych wież, pozostałości XIV/XV wiecznych zabudowań mieszkalnych w północnej części założenia a także odcinki murów i przekopów poprzecznych, które dzieliły dziedziniec. Fragmenty murów sięgają 3 metrów wysokości, a w narożniku północnym zamku mur zachował się aż do poziomu chodnika straży. W najlepszym stanie przetrwała południowa brama zamku górnego, której jedna ściana zachowała się w pełnej wysokości. Na zamku dolnym dojrzeć można relikty murów obwodowych wraz z dolnymi partiami ościeży portalu bramnego. Wyższe są partie południowej i zachodniej ściany wieży mieszkalnej zamku dolnego, sięgające do 9 metrów wysokości. Zachowała się prawie cała pierwsza kondygnacja, dostępne bezpośrednio z dziedzińca przez portal.
Pomimo stosunkowo skromnego stanu zachowania Stary Zamek posiada czytelny do dzisiaj układ, który jest rozwiązaniem unikalnym, jednym z nielicznych w których dwa dość odległe od siebie założenia połączono w jeden system obronny. Uwagę zwracają ponadto wyjątkowo duże wymiary najstarszej wieży mieszkalnej zamku górnego i wieży zamku dolnego oraz bardzo masywne mury obwodowe, stawiające Zvolen pośród największych zamków na terenie Słowacji (po Nitrze, Devínie i Bratysławie).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beljak J., Beljak-Pažinová N., Šimkovic M., Pusty hrad vo Zvolene a opevnenia v jeho okolí, Zvolen 2015.
Beljak J., Beljak-Pažinová N., Beláček B., Golis M., Hunka J., Krištín A., Kohút V., Maliniak P., Mordovin M., Przybyła M., Repka D., Slámová M., Šimkovic M., Tóth B., Žaár O., Pustý hrad vo Zvolene. Dolný hrad 2009-2014, Zvolen-Nitra 2014.
Beljak J., Maliniak P., Šimkovic M., Zvolenský Pustý hrad, Zvolen 2011.
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.