Historia
W trzeciej ćwierci XIV wieku miasto Zwoleń często odwiedzał król Ludwik I Wielki, spędzający czas na polowaniach w okolicznych lasach. Ponieważ stary zamek na wzgórzu ponad miastem był trudno dostępny, a jego wnętrza zbyt skromne, pod koniec życia król polecił wznieść w Zwoleniu nowy zamek, zbudowany w latach 70-tych XIV wieku, na miejscu starszego dworu i romańskiego kościoła św. Mikołaja. Miał on pełnić funkcję mieszkalną i reprezentacyjną dla króla i jego dworu, początkowo bez większych walorów obronnych. Po całkowitym opuszczeniu starego zamku około przełomu XV i XVI wieku, przeniesiono do miasta również stolicę zwoleńskiej żupy.
Prace budowlane nad zamkiem prawdopodobnie były ukończone lub bliskie ukończenia w 1380 roku, gdy w Zwoleniu król Ludwik Wielki spotkał się z austriackim księciem Leopoldem III Habsburgiem, z którym uzgodnił małżeństwo dzieci, Jadwigi i Williama. Pod koniec tego samego roku Ludwik witał w Zwoleniu jeszcze króla czeskiego Wacława IV i włoskiego kardynała Pileo de Prato. W 1381 roku na prośbę mieszczan zwoleńskich zezwolił na pobór opłat od robotników i członków dworu, jeśli sprowadzali wino nie na własne potrzeby. Zamek, a właściwie dwór odnotowany został też w źródłach pisanych w 1382 roku, gdy przysięgę wierności „in Zolin curia suae” składali przedstawiciele polskiej szlachty. Powtarzające się określenie dwór, zapewne odnosiło się do nieobronnej jeszcze wówczas funkcji nowej budowli.
Zamek w Zwoleniu na przełomie XIV i XV wieku stał się popularnym miejscem dla następcy Ludwika, Zygmunta Luksemburczyka. Władca ten często przebywał w mieście, a także zapoczątkował tradycję przekazywania zamku kolejnym królowym. W 1424 roku podarował miejscowe dobra swej małżonce Barbarze, która czerpała z nich dochody oraz szukała schronienia w niebezpiecznych okresach (w 1430 roku z obawy przed husytami nakazała sprowadzenie do Zwolenia dział i prochu). Później zamek przeszedł w ręce córki Barbary, Elżbiety, żony Alberta Habsburga. Kiedy po przedwczesnej śmierci Alberta wybuchła wojna domowa o tron węgierski, wdowa wezwała na pomoc Jana Jiskrę, który Zwoleń uczynił swoją główną siedzibą. Zajmował zamek w latach 1440-1462, przy czym Zwoleń oblegany był w 1447 roku, kiedy to ofensywę przeciwko zamkom Jiskry poprowadził węgierski gubernator Jan Hunyady. Kolejne walki miały miejsce w 1451 roku, gdy wojska Hunyadego spaliły miasto, a naprzeciwko zamku umieściły tabor oblężniczy. Pomimo tego dopiero w 1462 roku, na mocy porozumienia Jiskry z Maciejem Korwinem, Zwoleń wrócił w ręce królewskie.
Po śmierci króla Macieja Korwina zamek otrzymała wraz z całą żupą i miastami górniczymi wdowa, królowa Beatrycze, jako zaopatrzenie od Władysława Jagiellończyka. Następnie Zwoleń był własnością kolejnej małżonki, Anny, która przekazała go w dzierżawę Janowi Thurzo, górniczemu przedsiębiorcy z Bańskiej Bystrzycy, jako zastaw za pożyczkę. Za sprawą rodu Thurzo zamek został przebudowany i wzmocniony. W 1515 roku władca węgierski nakazał miastom górniczym posłuszeństwo żupanowi zwoleńskiemu i kremnickim zarządcom komory górniczej, Jurajowi i Alexowi Thurzonom, zwłaszcza odnośnie prowadzonych wówczas prac budowlanych. W 1522 roku Ludwik II podarował zamek królowej Marii Habsburg, która w 1548 przekazała go bratu, królowi Ferdynandowi I, kończąc tym samym kobiece rządy w Zwoleniu.
Kolejna przebudowa, realizowana po 1548 roku w związku z zagrożeniem tureckim, zamieniła zamek w Zwoleniu w renesansową twierdzę. Miejscowa załoga była opłacana przez mieszkańców górniczych miast, natomiast dowództwo sprawowali zwoleńscy żupani. W drugiej połowie XVI wieku w Zwoleniu zlokalizowano dowództwo jednego z okręgów wojskowych, którego dowódca mieszkał na zamku. Dzięki swym fortyfikacjom Zwoleń uniknął spustoszenia przez Turków, którzy w końcu XVI stulecia regularnie plądrowali okoliczne wsie, docierając aż pod Bańską Bystrzycę. Za to ani zamek, ani miasto nie oparły się węgierskim powstańcom. Zdobywali oni Zwoleń w trakcie powstań Bocskaya, Bethlena, Thókolyego i Rakoczego. Wojska tego ostatniego, wycofując się w 1708 roku, dokonały wielkich zniszczeń w mieście.
W 1636 zamek kupiła rodzina Esterhazych, w rękach której pozostawał on do początków XIX wieku. Nie dokonali oni w renesansowej budowli istotnych zmian, przebudowali jedynie w 1784 roku kaplicę w stylistyce klasycystycznej i dokonali niewielkich korekt w wystroju. Zamek utracił jednak do 1776 roku funkcję siedziby zwoleńskiej żupy, gdyż urząd przeniesiony został do Bańskiej Bystrzycy. W 1805 roku budynek został odkupiony przez państwo. Odtąd mieściły się w nim m.in. urzędy, sąd, szkoła, koszary i magazyn tytoniu. W latach 1894-1906 przeprowadzono remont obiektu, uznając go jednocześnie za zabytek.
Architektura
Zamek usytuowano na spłaszczonym wywyższeniu terenu, pomiędzy lekkim zakolem rzeki Slatina na południu a Hronem na zachodzie. W miejscu tym pierwotnie znajdowała się romańska trójnawowa bazylika św. Mikołaja, całkowicie rozebrana w trakcie prac budowlanych nad zamkiem. Świecka budowla składała się z czterech jednopiętrowych skrzydeł, tworzących prostokąt z zamkniętym dziedzińcem pośrodku. Inspiracji do jego wzniesienia dostarczyć mogły północnowłoskie reprezentacyjne zamki miejskie, bowiem większość zabudowy zajmowały pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne, przykryte u góry dachami siodłowymi. Umocnienia obronne ograniczały się do dwóch czworobocznych wież w narożnikach zachodniego skrzydła, usytuowanego bliżej przeprawy przez rzekę. Być może wzorem zamków włoskich, czy francuskich, zwieńczone były one machikułami osadzonymi na wystających konsolach. Po przeciwnej stronie z regularnego założenia wyłamywała się kaplica zamkowa, której prezbiterium wysunięte było przed skrzydło wschodnie.
Pod koniec XV lub na początku XVI wieku zamek otrzymał nowy pierścień murów z czterema basztami i wieżą bramną. Kształt tych obwarowań zbliżony był do prostokąta, którego południowy i wschodni bok lekko zaokrąglono. Na trzech rogach zbudowano okrągłe i półkoliste baszty, a przy czwartym, północno – wschodnim, zlokalizowano bramę, która mieściła się w dwupiętrowej, kwadratowej wieży, znacznie przewyższającej pozostałe baszty. Dodatkowa półokrągła baszta została umieszczona pośrodku kurtyny wschodniej. Za bramą, po prawej stronie, rozciągał się mały dziedziniec, z którego przez kolejną bramę prowadziło wejście do części pałacowej. Obok bramy do wewnętrznej strony muru przylegał budynek straży, wzmocniony wspomnianą już półokrągłą basztą. Po przeciwnej stronie zamku, przy murze południowym, znajdował się dom kapitański, przeznaczony dla dowódcy okręgu wojskowego.
Cztery skrzydła zamku tworzyły zamknięty dziedziniec, na który wchodziło się przez bramę w północnym skrzydle. Na parterze zamku mieściły się pomieszczenia gospodarcze oraz mieszkania dla służby, piętro było przeznaczone dla króla i dworu. Całe północne, najszersze ze wszystkich skrzydło służyło do celów reprezentacyjnych, mieściła się tam w przyziemiu między innymi wielka Sala Rycerska, ze sklepieniem podtrzymywanym przez dwa filary, a także mniejsza, kwadratowa w planie sień na wschodzie, także zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Tam też umieszczony był przejazd bramny z sediliami po bokach, zwrócony w stronę miasta. Pomieszczenia na piętrze skrzydła północnego przykryto drewnianymi stropami, poza sklepioną komnatą królewską. Sąsiadowała ona i połączona była ze wschodnim skrzydłem zamku, gdzie umieszczono kaplicę. W unikalny sposób rozwiązano układ wnętrz skrzydła zachodniego. Składało się ono z dwóch traktów z których wewnętrzny posiadał rząd sklepionych arkad.
Prezbiterialna, trójbocznie zamknięta na wschodzie apsyda kaplicy wystawała poza linię murów. Jej wnętrze podzielono na dwa poziomy: górny dla króla i dworu oraz dolny dla służby. Pierwotnie kaplica zwieńczona była sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a jej boczne ściany posiadały w dolnej części piętra szereg siedzisk. Z poziomu piętra przez krużganek na dziedzińcu (oraz jak już wspomniano z komnaty królewskiej) dostać się można było na emporę po zachodniej stronie kaplicy, przechodzącą dalej w balkon otaczający całe jej piętro. Kondygnacje kaplicy prawdopodobnie były połączone otworem w sklepieniu.
Oświetlenie czterech skrzydeł zamku zapewniały duże prostokątne okna na poziomie piętra, przeprute zarówno od strony dziedzińca jak i w zewnętrznych elewacjach. Specjalnie potraktowano komnatę królewską, oświetlaną oknami sześciodzielnymi, wywodzącymi się z architektury czeskich zamków Karola IV (Karlštejn, Praga). W przyziemiu zamku zastosowano już tylko wąskie otwory szczelinowe o obronnym charakterze. Od strony dziedzińca część pomieszczeń doświetlały również okna ostrołukowe zamykane u góry trójliśćmi. Na wysokości pierwszego piętra, dziedziniec okalała drewniana, gotycka galeria z wejściami do poszczególnych pomieszczeń. W trakcie przebudowy późnogotyckiej w przyziemiu zastosowano nowe siodłowe (dwuramienne), profilowane portale o bogatej dekoracji malarskiej.
Stan obecny
Zamek dzieli się dziś na wewnętrzną część pałacową o XIV-wiecznym rodowodzie, lecz znacznie przebudowaną w późniejszych wiekach, oraz na XVI-wieczne obwarowania zewnętrzne. Pierwotna bryła utraciła gotyckie wieże zachodnie, zmieniona została forma dachów, zaś w narożach znajdują się obecnie obłe wieżyczki. Znacznie przekształcona została kaplica zamkowa, która niestety w większości utraciła pierwotny, gotycki charakter. Obecnie administratorem pomieszczeń zamkowych jest Słowacka Galeria Narodowa, która wystawia w nich cenne ekspozycje. W skład ekspozycji stałej wchodzą repliki cennych rzeźb drewnianych Mistrza Pawła z Lewoczy, kolekcja gotyckich malowideł naściennych i wybór z dzieł europejskich sztuk plastycznych pt. Starożytnie sztuki europejskie. Latem na dziedzińcu odbywa się festiwal teatralny. Zamkowe wnętrza otwarte są dla zwiedzających od środy do niedzieli w godzinach 10.00 – 17.30 z tym że ostatnie wejście odbywa się o godzinie 16.45.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.