Historia
Zvolen uzyskał od monarchy przywilej miejski jeszcze przed niszczycielskim najazdem mongolskim z 1241 roku. Administrowanie miastem zmusiło wójta i radę miejską do utworzenia budowli miejskiej, domus civitatis czy też pretorium, w której gromadzić mogliby się miejscy urzędnicy, obradowałyby sądy, mieściło więzienie lub karcer, wartownia, a także magazyny kupieckie. Rzadko kiedy od razu po lokacji miasta wznoszono nowy budynek przeznaczony dla władz miejskich, najczęściej do nowych funkcji przekształcano zabudowania mieszczańskie lub nawet sakralne (Banská Stiavnica, Bojnice), a czasem klasztorne (konwent franciszkanów w Bratysławie). W Zvoleniu skromny kościół farny wybudowany został na placu rynkowym w drugiej połowie XIII wieku. W drugiej połowie XIV wieku, gdy miasto rozrosło się i zyskało na znaczeniu, a na jego terenie powstał zamek królewski, kościół ten przebudowano i powiększono w stylistyce gotyckiej. Kilkadziesiąt lat przed 1395 rokiem, zapewne pod koniec pierwszej połowy XIV wieku, po południowej stronie kościoła dobudowano kaplicę szpitalną Bożego Ciała, której fundatorem był mieszczanin Pavol Hetzker. Pomieszczenia ratusza dostawiono do kościoła prawdopodobnie w pierwszej połowie XV wieku, pod koniec panowania Zygmunta Luksemburczyka, kiedy to Zvolen znalazł się w centrum walk o tron węgierski. Na decyzję połączenia obu budowli wpływ zapewne miały bliskie związki religii z działalnością samorządu miejskiego (nabożeństwa po obradach rady miejskiej, przysięgi świadków, patronat miasta nad kościołem).
Znaczenie i wagę budynku ratusza w późnym średniowieczu potwierdzały liczne o nim wzmianki w źródłach pisanych. W 1465 roku odnotowano pretorium, co było pierwszą informacją pisemną o ratuszu. W 1467 roku wzmiankowano rathaus, następnie w 1468 roku domus senatoris i domus civitatis w 1510 roku, a domus publicis w 1563 roku. Posiedzeniom rady, zwłaszcza podczas wyborów wójta, towarzyszyło według niektórych relacji picie wina, a także występy śpiewaków (uczniów miejscowej szkoły), muzyków, a w jednym przypadku w 1498 roku nawet tańczącego niedźwiedzia. W XV i XVI wieku ratusz nie był poddawany większym remontom, uwagę zwracano jedynie na częste naprawy otworów okiennych i dachu.
W pierwszej ćwierci XVI wieku ratusz został przebudowany. Prawdopodobne z powodu prac budowlanych w 1511 roku posiedzenie rady miejskiej nie mogło odbyć się w budynku ratusza. Spotkanie dotyczące rozstrzygnięcia sporu majątkowego między dwoma obywatelami Zvolenia, przeprowadzono wówczas w prywatnym domu burmistrza („in domo iudicis”). Ponadto w tym samym roku kosztowna przebudowa ratusza, wyceniona na 13 florenów, udokumentowana została w miejskich księgach rachunkowych. W kolejnym roku wspomniano o dekoracji ratusza przez miejscowego rzemieślnika Abrahama Braxatorisa. W 1513 roku zapłacono ślusarzowi za naprawę zamku i mistrzowi Jánowi za przeszklenie okien. Ponadto mistrz garncarski Lukáš zainstalował w ratuszu piec kaflowy za cenę 4 florenów i 25 denarów. Prace naprawcze prowadzono w średniowieczu także przy pobliskiej kaplicy Bożego Ciała. Odnotowane zostały one w 1473 roku, gdy kosztowały stosunkowo wysoką sumę, bo aż 5 guldenów. W 1516 roku odnotowano urzędowanie przy kaplicy specjalnego księdza – altarzysty. Na początku XVI wieku szpital posiadał duży majątek, w 1509 roku składający się między innymi z 6 poddanych.
W drugiej połowie XVI wieku, pomimo narastającego zagrożenia ze strony Turków, wydarzenia społeczne w mieście toczyły się bez większych wstrząsów. Ratusz został wówczas po raz kolejny przebudowy, uzyskując renesansowe zwieńczenie w postaci attyki. Najprawdopodobniej było to skutkiem pożaru, który ogarnął miasto w 1575 roku. Nieco wcześniej, w latach 1548-1551, do kościoła dobudowana została wieża miejska („turris civitatis”). Oprócz zegarów i dzwonów umieszczono w niej zapasy ołowiu, zboża miejskiego i prawdopodobnie także zbrojownię miejską. W tym samym czasie w ratuszu utworzono pomieszczenie mieszkalne z piecem, prawdopodobnie służące jako wartownia. W 1558 roku przeprowadzono przebudowę kaplicy szpitalnej. Według wpisu w księdze miejskiej, miasto kazało wówczas usunąć z niej wyposażenie, jednak dzięki temu, że szpital był częścią budynku, kaplica nadal funkcjonowała.
Negatywny wpływ na Zvolen miały dopiero wydarzenia całego XVII wieku, kiedy to miasto stanęło w obliczu ataków Turków, blokujących jednocześnie drogi dojazdowe do miast górniczych Górnych Węgier. Jeszcze gorsze były antyhabsburskie wystąpienia szlachty, z powodu których miasto było plądrowane i palone. Przykładowo w 1608 roku kościół, ratusz, rynek i szkoła zostały doszczętnie splądrowane i spalone przez niemieckie wojska cesarskie. Upadek ekonomiczny miasta pociągnął za sobą spadek roli politycznej. W 1699 roku rada miejska musiała bronić swojego prawa własności do budynku ratusza przed komisją powołaną przez króla Leopolda I. Spór powstał po roszczeniach parafii św. Elżbiety do świeckich aneksów kościoła. Katolicki ksiądz Abraham twierdził, że młodszy budynek ratusza powstał w wyniku przebudowy pierwotnej budowli sakralnej, jednak werdykt komisji uznał, że ratusz powstał jako „domus vulgaris” z fundacji miasta. Mimo jednoznacznego werdyktu budynek ratusza utracił wkrótce swój pierwotny wygląd, co władze kościelne uzasadniły profanacją kościoła parafialnego. W końcowej fazie pełnił rolę spichlerza miejskiego, który został rozebrany w 1882 roku. Ostatecznie ze śródrynkowej zabudowy pozostał tylko kościół św. Elżbiety, pełniący nadal funkcje sakralne, ale pozbawiony od początku XIX wieku cmentarza.
Architektura
Kościół parafialny św. Elżbiety wraz z otaczającym go w średniowieczu cmentarzem, a następnie ratusz zvoleński, usytuowane zostały w najbardziej prestiżowym i zarazem najłatwiej dostępnym dla każdego mieszczanina miejscu, mianowicie pośrodku placu rynkowego. Kościół początkowo był skromną budowlą późnoromańską, składającą się z prostokątnej w planie nawy i prezbiterium o nieznanej formie (przypuszczalnie niewielkich rozmiarów na rzucie zbliżonym do kwadratu lub ewentualnie o kształcie apsydy). Wewnątrz zachodnią część nawy zapewne wypełniała empora, podparta dwoma czworobocznymi filarami.
W pierwszej połowie XIV wieku, po południowej stronie kościoła wzniesiono wolnostojącą budowlę centralną na planie sześciokąta o średnicy zewnętrznej wynoszącej 9 metrów, pełniącą rolę kaplicy szpitalnej. Jej apsyda, dobudowana około przełomu XIV i XV wieku po stronie wschodniej, również utworzona została na planie wieloboku (pięć boków ośmioboku) o wewnętrznej szerokości 2,8 metra w miejscu arkady tęczy. Wnętrze nawy posiadało rzut koła o średnicy 8 metrów. Dzieliło się na dwie kondygnacje, z których wysoki na 2,5 metra piwniczny karner – ossuarium dostępny był wejściem w ścianie południowo – zachodniej i dwubiegową klatką schodową. Od strony zachodniej przed budynkiem znajdował się niewielki szpital zamknięty wielobocznym, kamiennym murem, niejako powielającym układ samej kaplicy, wewnątrz którego przyjmowano przybyszów i pielgrzymów oraz pomagano nędzarzom. Nietypowa przestrzeń wnętrza miała być podzielona na mniejsze pomieszczenia, zapewne za pomocą drewnianych przegród.
W ostatniej ćwierci XIV wieku kościół św. Elżbiety przebudowany został w stylistyce gotyckiej i powiększony. Usunięto pierwotne prezbiterium, a na jego miejscu wzniesiono większą, choć nadal węższą od korpusu nawowego część kapłańską. Na wschodzie gotyckie prezbiterium zamknięto opiętym przyporami wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Od strony północnej dostawiono kwadratowe w planie pomieszczenie zakrystii z przedsionkiem po stronie wschodniej. W architekturę kościoła wprowadzono ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. Wewnątrz prezbiterium założono sklepienie krzyżowo – żebrowe, osadzone na prostych wspornikach maswerkowych.
Budynek ratusza z pierwszej połowy XV wieku był niewielkim, czworobocznym pomieszczeniem przystawionym do nawy kościoła od strony północnej, na styku z zakrystią. Jego mury wzmacniały dwie umieszczone pod skosem narożne przypory. Po przebudowie z pierwszej ćwierci XVI wieku parter ratusza uzyskał nieregularny układ ze względu na aneks po stronie zachodniej. Ponownie został wzmocniony dwoma narożnymi, masywniejszymi przyporami, natomiast starsze szkarpy zostały wchłonięte do wnętrza budowli, gdzie stały się częścią muru obwodowego i ściany działowej. Dach budynku był dwuspadowy, z więźbą wykonaną z drewna dębowego i pokrytą gontem.
W drugiej połowie XV wieku po wschodniej stronie ratusza i prezbiterium kościoła wzniesiona została wieża konstrukcji drewnianej, pełniąca rolę dzwonnicy do czasu budowy w połowie XVI wieku murowanej wieży po zachodniej stronie nawy. Cały kompleks zabudowań w średniowieczu był ogrodzony kamiennym murem na eliptycznym rzucie, głównie w celu ochrony przykościelnego cmentarza, ale ogrodzenie mogło też pełnić rolę swoistego zredukowanego obwarowania miejskiego w samym centrum miasta (uboższa wersja zamków miejskich znanych z górniczych miast Górnych Węgier, takich jak Banská Štiavnica, Kremnica czy Banská Bystrica). Wyróżniało się ono rodzajem materiału budowlanego na tle właściwych obwarowań Zvolenia, które aż do końca XVI wieku były konstrukcji drewniano – ziemnej (palisada poprzedzona przekopem). Mur był jednak dość cienki (0,8 – 1 metr), pozbawiony fosy. W jego linii oprócz drewnianej wieży znajdował się również budynek szkoły po stronie północnej.
Zakrystia kościoła w średniowieczu była częścią ratusza, o czym świadczył przekaz z 1548 roku, według którego znajdował się w niej miejski skarbiec. Trzy pomieszczenia przyziemia ratusza przeznaczono dla straży miejskiej i na zbrojownię, magazyny oraz najprawdopodobniej na wagę, w której przechowywano miary ustanowione dla kupców handlujących w mieście. Obok przedsionka, w małej komorze zapewne znajdowały się schody na piętro. Na drugiej kondygnacji znajdowała się komnata pełniąca funkcje reprezentacyjne, która zajmowała około dwóch trzecich kondygnacji i była ogrzewana piecem kaflowym („stuba consilii”, „stuba civitatis”). Pozostałą część zajmowało archiwum miejskie (po przeniesieniu z zakrystii) oraz przestrzeń korytarza zwanego atrium. Na piętrze miała również się mieścić kuchnia („stuba nigra”), wspomniana tylko raz w 1552 roku.
Stan obecny
Do chwili obecnej zachował się przekształcony w okresie nowożytnym kościół farny św. Elżbiety, natomiast zabudowania ratusza w większości znane są z prac archeologicznych i odkrytych pod powierzchnią rynku reliktów murów. Z pomieszczeń wykorzystywanych do celów świeckich zachowała się zakrystia, przebudowana w stylu neogotyckim. Oprócz niej jedynym widocznym śladem istnienia dawnego ratusza jest portal znajdujący się po północnej stronie nawy kościoła. Gotycka bryła kościoła zdominowana jest nowożytnymi masywnymi hełmami i wczesnobarokową kaplicą południową, niekiedy błędnie utożsamianą z kaplicą Bożego Ciała. Wieża uległa podwyższeniu o dodatkową kondygnację z pilastrami, przekształcone zostały okna. Nie zachował się usunięty w czasie likwidacji cmentarza mur obwodowy oraz wczesnogotycka kaplica szpitalna po południowej stronie kościoła, rozebrana w połowie XVII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beljak J., Malček R., Archeologický výskum pri kostole Sv. Alžbety vo Zvolene, „Acta historica Neosoliensia”, 15/2012.
Hanuliak V., Archeologický doklad zaniknutej radnice vo Zvolené, „Archæologia historica”, roč. 28, č. 1, 2003.
Hanuliak V., Ragač R., Archeologický výskum neznámej stredovekej architektúry v centre Zvolena, „Archæologia historica”, roč. 32, č. 1, 2007.
Ragač R., Zvolenská radnica v písomných prameňoch do konca 16. storočia, „Archæologia historica”, roč. 25, č. 1, 2000.