Historia
Historia ludzkich siedzib na zamkowym wzgórzu rozpoczęła się około XI – XII wieku. Murowany zamek wzniesiony został zaraz po zakończeniu najazdu mongolskiego z 1241 roku. Powstał on z polecenia, czy też za zgodą węgierskiego króla Beli IV, ufundowany przez rycerza Ondreja, syna niejakiego Ivanka, protoplastę późniejszego rodu Forgacsów (węg. Forgách). Już w 1243 roku znievski zamek, zwany wówczas Turiec („castrum Turuc”), posłużył za schronienie królewskiej rodzinie, która powróciła z ucieczki w Dalmacji. Jeszcze w tym samym stuleciu mieszkalną część zamku przeniesiono niżej, w łatwiej dostępne miejsce. Wkrótce potem powiększona budowla znów zapisała się w dziejach rodziny królewskiej, gdyż stała się więzieniem synowej Beli IV – Elżbiety oraz jej dzieci. Miało to miejsce w 1267 roku w czasie wojny domowej pomiędzy królem i jego synem, późniejszym Stefanem II, który domagał się współudziału we władzy.
Przez wiele lat zamek był jedyną warownią w Kotlinie Turczańskiej. Po utworzeniu żupy turczańskiej przez pewien czas mieściła się w nim stolica administracyjna komitatu, lecz w 1339 roku siedzibę żupana przeniesiono do zamku Sklabiňa. Turiec szybko stracił wówczas na znaczeniu, między innymi ze względu na odosobnione i mało przystępne położenie. Jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku jego właścicielami stali się premonstratensi z pobliskiego klasztoru, co przyczyniło się do zmiany nazwy zamku na Zniev. W rękach zakonników zamek pozostawał do okresu wojen husyckich, kiedy to w 1440 roku król Zygmunt przejął Zniev i jako część majątku kościelnego podarował Nebojsovi, rycerzowi słynnego dowódcy Pongráca ze Sv. Mikuláša. Z inicjatywy tego ostatniego obwarowania zamku miały zostać wzmocnione, zapewne w związku z doświadczeniami wojen husyckich.
W czasie wojen o węgierską koronę z pierwszej połowy XVI wieku, zamek został bez walki zajęty w 1530 roku przez wojska wierne Janowi Zapolyi, dowodzone przez Mikołaja Kostkę. Stało się to na skutek zdrady znievskiego kasztelana, bowiem prepozyt Uriel Majténi pozostawał zwolennikiem Habsburgów. W dwa lata później Zniev odbiły wojska króla Ferdynanda Habsburga, poważnie przy tym uszkadzając zamek. Jego dolną część w 1545 roku odbudowano ze zniszczeń z inicjatywy turczańskiego żupana Františka Révaya, górną natomiast pozostawiono w ruinie. Révay na naprawy oraz budowę dwóch zbiorników na wodę wydać miał znaczną sumę tysiąca złotych.
W drugiej połowie XVI wieku i na początku XVII stulecia Zniev często zmieniał właścicieli, aż w 1586 roku król Rudolf II podarował zamek i dawny klasztor premonstratensów jezuitom. W niespokojnych czasach tureckiego zagrożenia i antyhabsburskich powstań, zakonnicy wykorzystywali zamek do ochrony swych najcenniejszych dóbr, dlatego dbali o jego fortyfikacje i przekształcali zabudowania mieszkalne w stylistyce renesansowej. W 1681 roku Zniev miał zostać częściowo spalony przez wojska Thókólyego, ale zamek użytkowano jeszcze do trzeciej ćwierci XVIII stulecia. Ostatecznie opuszczony został około 1773 roku, wraz z rozwiązaniem jezuickiego konwentu.
Architektura
Zamek usytuowano na szczycie wydłużonego na około 250 metrów grzbietu, do którego droga ze względu na strome zbocza prowadziła jedynie od strony wschodniej. Już w XIII wieku zabudowania składały się z dwóch części: górnej i dolnej. Ta pierwsza zajmowała wyżej położoną zachodnią część wzniesienia, do której dostęp z trzech stron był zabezpieczony skalistymi, prawie pionowymi skarpami. Dolna część zamku leżała na położonym o około 100 metrów niżej terenie, w odległości około 170 metrów, we wschodniej części grzbietu. Również usytuowana była na skalistym cyplu, który od północy, zachodu i południa chroniony był stromymi zboczami.
Zamek górny posiadał formę czworobocznego budynku o wieżowym charakterze, w planie o wymiarach 17 x 8,5 metra. Budynek pełnił funkcje obronne i strażnicze, a także mieszkalne. Chroniony był obwodem muru obronnego, wydzielającego niewielki dziedziniec oraz poprzecznym przekopem przegradzającym drogę dojazdową po stronie wschodniej. Całe założenie miało około 45 metrów długości i maksymalną szerokość około 30 metrów. Możliwe, iż dodatkowo po stronie wschodniej znajdowało się nieduże podzamcze. Mury wieży o grubości 2,2-2,3 metra wewnątrz przyziemia mieściły trzy pomieszczenia. Prawdopodobnie stanowiło to typowy dla średniowiecza układ ze środkową sienią i dwoma bocznymi pomieszczeniami gospodarczymi. Funkcje mieszkalne i reprezentacyjne musiały pełnić piętra wieży.
Zamek dolny początkowo składał się z wieży mieszkalno – obronnej o wymiarach 7 x 8 metrów. Obok niej w XV wieku od południa i wschodu dostawiono kolejne pomieszczenia, za sprawą których wieża rozrosła się do sporego budynku o zbliżonym do kwadratu kształcie o wymiarach 15 x 14 metrów. Budynek ten włączono w obwód muru obronnego, otaczającego rozległy, nieregularny obszar zamku dolnego o maksymalnej średnicy aż 160 metrów. Wjazd na jego teren chroniła czworoboczna wieża bramna w narożniku południowo – wschodnim, za którą droga pięła się serpentynami pomiędzy skałami na zboczu, aż osiągała główną zabudowę zamku dolnego. Następnie po przekroczeniu rowu utworzonego w poprzek górskiego grzbietu, już w miarę prostą drogą osiągało się wyżej położony na zachodzie zamek górny.
Stan obecny
Ruiny zamku są dziś jednymi z najwyżej położonych na terenie Słowacji. Z górnej części zachowały się jedynie relikty fundamentów i fragmenty murów, przykryte warstwą gleby lub porośnięte trawą. Jedynie wyraźne wybrzuszenia w terenie pozwalają określić przebieg murów. Na zamku dolnym zachowały się zniszczone fragmenty muru obronnego i zabudowań. Największym obiektem są pozostałości wieży mieszkalnej, z której pozostało zasypane gruzem przyziemie bez czytelnego układu wnętrza i widocznego wejścia. Na poziomie piętra mury najwyżej przetrwały po stronie zachodniej, gdzie dojrzeć jeszcze można relikty wykusza latrynowego i otworu strzeleckiego. Pozostałości ryzalitu po stronie północnej pochodzą z okresu nowożytnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Národné kultúrne pamiatky na Slovensku – okres Martin, red. L.Szerdová-Veľasová, V.Kapišinská, Bratislava 2012.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.