Historia
Wieża Živánska prawdopodobnie powstała w drugiej połowie XIV wieku. Być może powiązana była z pobliskim królewskim zamkiem w Hrušovie (odległym o około 7 km) i strzegła dawnego szlaku przez dolinę Žitavy. Szlak ten, funkcjonujący już od pierwszej połowy XIV wieku, nabrał znaczenia po odkryciu złóż złota w okolicach Novej Baňi. Wieża najprawdopodobniej służyła ochronie podróżnych na tym gościńcu, a także funkcjonowała jako punkt poboru opłat i ceł. Tutejsza komora celna potwierdzona była w źródłach pisanych w 1423, 1424 i 1481 roku, a po raz ostatni w 1496 roku. Nie wiadomo kiedy zaprzestano jej użytkowania, ani kiedy została zniszczona. Wieża po zaprzestaniu użytkowania jako strażnicy komory celnej, miała być wykorzystywana przez rozbójników. Wiadomo, iż w 1638 roku w tekovskiej żupie organizowano przeciwko nim działania. Z pewnością wieża przestała być wykorzystywana po zniszczeniu zamku w Hrušovie w 1708 roku. Porzucona mogła rozpaść się ze starości, lecz nie wyklucza się także trzęsienia ziemi.
Architektura
Pod budowę wieży wybrano wyjątkowo obronne i korzystnie usytuowane ze strategicznego punktu widzenia miejsce, w rejonie gdzie szlak i rzeka Žitava zakręcały wokół wysokiego skalistego grzbietu. Usytuowana na wysokości około 40 metrów, wieża mogła kontrolować znaczny odcinek szlaku, a przystęp do niej był znacznie ograniczony i możliwy jedynie od strony północnej. Tam też zabezpieczono się tworząc wykuty w skale poprzeczny przekop. Po przeciwnej południowej i południowo – wschodniej stronie wieży płaski, długi na około 20 metrów fragment terenu mógł być wykorzystany pod drewnianą zabudowę pomocniczą lub mieszkalną, rodzaj niewielkiego podzamcza.
Wieża wzniesiona została z łamanego, polnego kamienia spajanego wapienną zaprawą, z wykorzystaniem drobniejszego rzecznego żwiru do uzupełniania nierówności (materiał ten odpowiada materiałom budowlanym zamku w Hrušovie, a także jego technice budowlanej). Otrzymała w planie cylindryczny kształt o średnicy 8,1 metra. Składała się z pięciu kondygnacji, jej wysokość dochodziła do około 15-17 metrów, a grubość murów w częściowo zagłębionym w skale przyziemiu osiągała 2,7 metra.
Wejście do wieży znajdowało się na pierwszym piętrze i dostępne było jedynie z drabiny. Wewnątrz wszystkie kondygnacje porozdzielano drewnianymi stropami, których belki osadzano w murze w otworach o wielkości 22×28 cm. Poruszano się pomiędzy nimi za pomocą drabin. Dwie najniższe kondygnacje ze względów obronnych nie zostały przeprute żadnymi otworami okiennymi, dopiero na poziomie drugiego piętra po stronie północnej i wschodniej umieszczono dwa otwory szczelinowe o wymiarach prześwitu 25×130 cm. Podobne szczeliny orientowane na zachód i północny – wschód przepruto na wysokości trzeciego piętra. Na wysokości stropu tej kondygnacji w elewacji zewnętrznej porozmieszczano równomiernie otwory, służące do montowania dookolnego ganku hurdycji, dostępnego schodami lub drabiną.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowała się północna część wieży o wysokości dochodzącej do 14,5 metra, z której można odczytać pierwotną grubość muru i położenie szczelinowych otworów. Wstęp na teren ruiny jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Živánska veža v chotári Jedľových Kostolian, „Pamiatky a múzeá”, č. 1, 42/1993.
Strona internetowa jedlovekostolany.sk, Živánska veža.