Historia
Wieża Živánska zbudowana została w ostatniej ćwierci XIII wieku. Prawdopodobnie powiązana była z pobliskim, oddalonym jedynie o około 7 km zamkiem w Hrušovie i strzegła szlaku przez dolinę Žitavy. Strażnica związana mogła być z interesami rodu Čáków (węg. Csák), którego przedstawiciele założyli także zamek Hrušov. Możny Matúš Čák mógł wybudować wieżę strażniczą w celu kontrolowania ważnej drogi i tym samym wzmocnić ochronę wschodniej granicy rodowych dóbr (pod koniec XIII wieku posiadał między innymi duży majątek w nieodległym Tekovie).
Po śmierci Čáka w 1321 roku i późniejszym przejściu majątku w ręce królewskie, znaczenie wieży nie zanikło. Szlak do Novej Baňi nabrał znaczenia dzięki odkryciu złóż złota, a wieża zaczęła służyć ochronie podróżnych na gościńcu. Funkcjonowała także jako punkt poboru opłat i ceł. Tamtejsza komora po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1387 roku, przy okazji wyliczania uposażenia zamku w Hrušovie. Następnie odnotowywana była w 1388, 1423, 1424 i 1481 roku, a po raz ostatni w 1496 roku. Wzmianka źródłowa z 1481 roku, opisywała konflikt właścicieli zamków Hrušov i Revište, związany z nieuprawnionym pobieraniem myta w Čiernej Lehocie. Spór ten zakończył się umową o przeniesieniu punktu poboru myta na pierwotne miejsce w Jedľovych Kostoľanach, jak wskazano w aktach poboru myta. O obowiązku przejazdu z Požitavia do Novej Baňy przez komorę w Jedľovych Kostoľanach wspominał także dokument z 1424 roku.
Nie wiadomo kiedy zaprzestano użytkowania strażnicy przy komorze, ani kiedy została zniszczona. Wieża po zamknięciu komory celnej miała być wykorzystywana przez rozbójników. Wiadomo, iż w 1638 roku w tekovskiej żupie organizowano przeciwko nim działania. Z pewnością przestała być wykorzystywana po zniszczeniu zamku w Hrušovie w 1708 roku. Porzucona mogła rozpaść się ze starości, lecz do jej uszkodzenia mogły się także przyczynić trzęsienia ziemi.
Architektura
Pod budowę wieży wybrano wyjątkowo obronne i korzystnie usytuowane ze strategicznego punktu widzenia miejsce, w rejonie gdzie szlak i rzeka Žitava zakręcały w dolinie wokół wysokiego, skalistego grzbietu. Usytuowana na wysokości około 25 metrów nad dnem doliny, wieża mogła kontrolować znaczny odcinek drogi, a przystęp do niej z powodu stromych stoków był znacznie ograniczony i możliwy jedynie od strony północnej. Tam też zabezpieczono się tworząc wykuty w skale poprzeczny przekop. Po przeciwnej południowej i południowo – wschodniej stronie wieży płaski, długi na około 20 metrów fragment terenu mógł być wykorzystany pod budowę drewnianej zabudowy pomocniczej lub mieszkalnej, rodzaj niewielkiego podzamcza.
Wieża wzniesiona została z łamanego kamienia pochodzenia wulkanicznego (andezytu), spajanego wapienną zaprawą z wykorzystaniem drobniejszego rzecznego żwiru do uzupełniania nierówności (materiał ten odpowiadał materiałom budowlanym zamku w Hrušovie, a także jego technice budowlanej). Wieża otrzymała w planie cylindryczny kształt o zewnętrznej średnicy 8,3 metra na poziomie przyziemia, zmniejszającej się wewnątrz w górnych partiach na poziomach odsadzek stropów. Składała się z pięciu kondygnacji, przy czym jej wysokość dochodziła do około 15-17 metrów, a grubość murów w częściowo zagłębionym w skale przyziemiu sięgała od 2,7 do 3 metrów, wyznaczając tym samym wnętrze o średnicy około 2,5 metra.
Wejście do wieży znajdowało się na pierwszym piętrze i dostępne było jedynie z drabiny. Wewnątrz wszystkie kondygnacje porozdzielano drewnianymi stropami, których belki osadzano w murze w otworach o wielkości 22 x 28 cm. Poruszano się pomiędzy nimi za pomocą drabin. Dwie najniższe kondygnacje ze względów obronnych nie zostały przeprute żadnymi otworami okiennymi, dopiero na poziomie drugiego piętra po stronie północnej i wschodniej umieszczono dwa otwory szczelinowe o wymiarach prześwitu 25 x 130 cm. Podobne szczeliny orientowane na zachód i północny – wschód przepruto na wysokości trzeciego piętra. Być może szczelinowe otwory znajdowały się jeszcze w południowej części wieży. Na wysokości stropu trzeciego piętra w elewacji zewnętrznej porozmieszczano równomiernie otwory, służące do montowania dookolnego ganku hurdycji, dostępnego schodami lub drabiną.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowała się północna część wieży o wysokości dochodzącej do 14,5 metra, z której można odczytać pierwotną grubość muru i położenie szczelinowych otworów. W części z nich zachowały się drewniane elementy ościeży, które pozwoliły dendrachronologicznie wydatować okres powstania budowli. Wstęp na teren ruiny jest wolny, ale wieża z pobliskiej drogi w okresach wegetacji roślin jest ciężko widoczna, przysłonięta gęstym lasem oraz krzakami. Nie prowadzi do niej żaden szlak turystyczny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barta P., Bóna M., Výsledky architektonicko-historického a dendrochronologického výskumu Živánskej veže pri Jedľových Kostoľanoch, „Archæologia historica”, 37/2012.
Bóna M., Živánska veža v chotári Jedľových Kostolian, „Pamiatky a múzeá”, č. 1, 42/1993.
Plaček M., Fortifikace ke kontrole a zajištění středověkých komunikací, „Archæologia historica”, roč. 15, č. 1, 1990.