Žíp – kościół Panny Marii

Historia

   Kościół we wsi Žíp (węg. Zsip) wzniesiony został pod koniec XIII wieku. Po raz pierwszy wspomniany został w wykazach papieskich dziesięcin z lat 1332-1337. Na przełomie XV i XVI wieku kościół poddano późnogotyckiej przebudowie, na skutek której powiększono nawę. Możliwe, iż przyczyną prac była nie chęć jej powiększenia, ze względu na dużą liczbę ludności wsi, ale problemy statyczne budowli, które ujawniły się także w późniejszym okresie. Po rozbudowie nawa ozdobiona została ściennymi malowidłami, podobnie jak wymalowane pod koniec XIV wieku prezbiterium.
   W XVII wieku, kościół przejęli  kalwini, którzy przystosowali go do swoich potrzeb liturgicznych (wstawili do wnętrza ambonę i emporę). W miarę upływu lat stan kościoła zaczął się pogarszać, tak że groziło mu nawet zawalenie. Z tego powodu pod koniec XVIII stulecia zamurowano arkadę tęczy, która dla protestantów wraz z prezbiterium była niepotrzebna. Po przebudowie w prezbiterium utworzono magazyn. Ponadto obok kościoła wzniesiono wolnostojącą, drewnianą dzwonnicę.
   Po II wojnie światowej kościół znajdował się w tak złym stanie, że rozważano usunięcie prezbiterium. Na szczęście zapobiegło temu odkrycie w jego wnętrzu średniowiecznych polichromii. Złożona renowacja zabytku została zrealizowana w latach 1970-1978. W jej efekcie zabezpieczona została statyka budynku, położono nowy dach, a podłogę wyłożono płytkami. Odkryto również i odtworzono ścienne malowidła.

Architektura

   Usytuowany na wzniesieniu ponad wsią, pierwotny kościół miał postać jednonawowej budowli zakończonej na wschodzie węższym i niższym, wielobocznym prezbiterium. Jako, iż powstał w okresie przejściowym, przejawiał cechy stylu romańskiego (małe okna, półkolista arkada tęczy) oraz gotyckiego (wieloboczne zamknięcie prezbiterium). Około 1500 roku nawa została poszerzona w kierunku południowym i północnym, co zwiększyło nieco przestrzeń wewnętrzną budynku. Kościół otoczony był kamiennym murem, być może pełniącym funkcje obronne, a z pewnością zabezpieczającym przed zwierzętami.
   Pierwotne elewacje zewnętrzne kościoła były proste, gładkie, nie rozdzielone przyporami ani lizenami. Przepruto je małymi otworami okiennymi o półkolistych zamknięciach, osadzonymi w rozglifionych wnękach, przy czym cała elewacja północna kościoła, zgodnie ze zwyczajem praktykowanym w średniowieczu, nie posiadała żadnego otworu. Mogło mieć to znacznie symboliczne, jako że północ identyfikowano z siłami zła, albo praktyczne, gdyż najwięcej światła słonecznego wpadało od wschodu i południa. Portal wejściowy znajdował się w południowej ścianie nawy. W okresie późnego gotyku wymieniony został na ostrołuczny, profilowany.
   Wnętrze prezbiterium przypuszczalnie przykryte było sklepieniem kolebkowym, nad nawą znajdował się strop belkowy. Obie części połączyła arkada tęczy z półkolistą archiwoltą osadzoną na profilowanych gzymsach impostowych. W południowej ścianie prezbiterium utworzono sporej wielkości półkolistą wnękę pod sedilia, obok której znalazła się prosta półka ścienna. Kolejną, profilowaną uskokiem i zwieńczoną płaskorzeźbionym krzyżem, umieszczono po przeciwnej stronie. Po powiększeniu nawy, we wschodnich narożnikach, po bokach arkady tęczy, umieszczono boczne ołtarze ułożone pod murowanymi baldachimami, z których jeden doświetlany był wąskim okienkiem wschodnim (podobnie jak w kościele Most pri Bratislave).
   Na przełomie XIV i XV wieku wewnętrzne elewacje pokryte zostały malowidłami. Ukazano na nich postacie ewangelistów, świętych, Chrystusa z pannami mądrymi i głupimi, króla Stefana. Ponadto w dolnych partiach ścian prezbiterium utworzono popularną w okresie gotyku iluzoryczną kurtynę, czy też zasłonę. Pod koniec XV wieku wschodnią ścianę nawy za bocznym ołtarzem, udekorowano malowanym ołtarzem skrzydłowym z trójkątnymi szczytami (było to zapewne rozwiązanie kompromisowe dla miejscowej społeczności, której nie było stać na prawdziwy ołtarz skrzydłowy).

Stan obecny

   Z czasów średniowiecza, oprócz samej bryły kościoła, zachował się późnogotycki portal południowy, dwa okna w prezbiterium (trzecie prawdopodobnie zostało powiększone w XVI wieku) oraz okno wschodnie w nawie, a także arkada tęczy. Malowidła ścienne pochodzące z około 1400 roku zostały zachowane tylko fragmentarycznie, ponieważ wiele z nich zniszczyła wilgoć. Najlepiej widoczne, mające kształt zasłon, znajdują się w dolnej części prezbiterium. W nawie przetrwały relikty malowideł z końca XV wieku.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Biathová K., Pamiatková obnova kostola v Žípe, „Ars”, 2/1987.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.

Súpis pamiatok na Slovensku, zväzok tretí R-Ž, red. A.Güntherová, Bratislava 1969.