Historia
Kościół św. Stefana został zbudowany w pierwszym trzydziestoleciu XIII wieku, być może krótko po pierwszej wzmiance w źródłach pisanych o regionie Žiliny z 1208 roku (węg. Zsolna, niem. Sillein). Niedługo po zakończeniu budowy, wnętrze prezbiterium zostało ozdobione malowidłami ściennymi w późnoromańskim stylu. Dekoracje te sporządzono około 1250-1260 roku, pod wpływem klasztoru premonstratensów z Kláštora pod Znievom i inspiracji pierwszymi przejawami gotyku. W XV wieku w południowej części kościoła zbudowano kaplicę pogrzebową.
Kościół służył jako świątynia parafialna dla wielu bardziej oddalonych osad. Nawet w okresie postępującej reformacji pozostawał katolicki. W niespokojnym XVII stuleciu został umocniony murem obwodowym. Prawdopodobnie w 1762 roku jezuici przeprowadzili rozległą przebudowę świątyni, zastępując nowym sklepieniem pierwotny, drewniany strop nawy. Niestety także w tym okresie oryginalne romańskie okna, zostały zastąpione przez nowe, większe.
Na początku XIX wieku kościół służył jako magazyn wojskowy i nie był naprawiany do 1849. Pod koniec lat 40-tych XX wieku odkryto malowidła ścienne w korpusie, apsydzie i wschodniej części nawy, co skłoniło do renowacji kościoła. Malowidła zostały odrestaurowane w latach 1955-1956, a badania archeologiczne przeprowadzone w 1995 roku ujawniły fundamenty kaplicy pogrzebowej. W 2008 i 2009 przeprowadzono badania, a następnie odnowiono freski we wnętrzu świątyni.
Architektura
Kościół został wzniesiony jako jednonawowa budowla, z węższym i niższym od korpusu, prostokątnym w planie prezbiterium, zamkniętym na wschodzie półokrągłą apsydą. Układ ten, z wyodrębnionym prezbiterium i dodatkowo z apsydą, nie był zbyt często stosowany na terenie Górnych Węgier, ale w Žilinie powstał w wyniku jednorazowej akcji budowlanej, a nie rozbudowy wschodniej części (prezbiterium z apsydą) o część zachodnią (nawa). W XV wieku kościół wzbogacono dodatkowo po południowej stronie o kaplicę pogrzebową.
Pierwotne okna kościoła były niewielkie, półkoliście zamknięte, osadzone w szeroko rozglifionych wnękach. Trzy umieszczone były w południowej ścianie nawy, po jednym we wschodnim murze nawy i apsydy oraz jedno w południowej ścianie prezbiterium. To ostatnie zostało nieco powiększone w okresie gotyku i podzielone na dwa ostrołuczne prześwity. Gotyckie okno znalazło się także w fasadzie zachodniej. Otrzymało ono również dwa ostrołuczne prześwity, ale dodatkowo zwieńczenie trójlistnym maswerkiem. Pierwotne wejście znajdowało się na osi fasady zachodniej kościoła, natomiast północna część kościoła oryginalnie pozbawiona była otworów okiennych ze względów praktycznych (mała ilość światła słonecznego) i średniowiecznych przesądów (obawa przed złymi siłami na północy).
Wnętrze świątyni pokryto późnoromańskimi barwnymi polichromiami. Najstarsze z nich umieszczono w apsydzie, gdzie wymalowano fałszywe sklepienie żebrowe, zbiegające się w okrągłym zworniku z jakby płomienistą obwódką utworzoną przez rozwarte paszcze bestii, czy też psów. Pozostałe malowidła w prezbiterium ukazały Chrystusa Sędziego w mandorli i 12 apostołów, z których ośmiu znalazło się na ścianie północnej, a czterech na południowej. Malowane były pod wpływem stylu bizantyjsko-romańskiego, ale motyw arkad sugerowałby również wpływ gotyku zachodnioeuropejskiego.
Stan obecny
Kościół jest dziś najstarszym zabytkiem Žiliny, zachowanym praktycznie w pierwotnej formie, bez większych nowożytnych modyfikacji. Średniowieczną estetykę burzą jedynie dwa nowożytne okna w południowej ścianie nawy i dwa w północnej. Szkoda, że nie pokuszono się o ich zamurowanie w trakcie ostatniej renowacji kościoła, tym bardziej, iż przetrwały oryginalne, późnoromańskie otwory, które obecnie są zablokowane. Nowożytne jest także wejście południowe, wieżyczka na kalenicy dachu, północny aneks ze schodami. Kościół słynie z późnoromańskich, pochodzących z XIII wieku malowideł ściennych w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.