Historia
W 1245 roku właściciel ziemski Ján Sigray otrzymał zgodę od prepozyta spiskiego Mateja na wzniesienie kościoła we wsi Žehra. Budowę prawdopodobnie rozpoczęto wkrótce potem, lecz z nieznanych powodów ukończono po przerwie, dopiero około 1275 roku. Nieco później, prawdopodobnie pod koniec XIII wieku, po zachodniej stronie dobudowano wieżę kościelną, w połowie XIV wieku wnętrze ozdobiono freskami, natomiast w ostatniej ćwierci XIV wieku nawa otrzymała sklepienie podtrzymywane przez centralną kolumną.
W 1563 roku kościół przejęła społeczność protestancka, która przystosowała wnętrze do odmiennych wymagań swojego kultu. Wiązało się to między innymi z zamalowaniem średniowiecznych malowideł figuralnych. Katolikom budynek został zwrócony dopiero po 1638 roku, na fali prowadzonej przez Habsburgów kontrreformacji, kiedy wieś stała się własnością rodu Csáky. Jednocześnie w tym samym czasie częściowo przywrócono malowidła ścienne, co udokumentowano napisem na ścianie północnej.
W 1652 roku kościół został przebudowany w stylu barokowym, lecz zmiany dotknęły głównie wnętrza. W XVIII wieku dobudowano przed wejściem głównym kruchtę i nowożytną zakrystię, która zastąpiła starszą i mniejszą. Malowidła w nawie zostały ponownie odkryte w 1870 roku, dzięki czemu pierwsze badania archeologiczne odbyły się w kościele już w 1884 roku. W latach 1956-1959 przeprowadzono remont zabytkowej budowli.
Architektura
Kościół zbudowano na wzgórzu dominującym nad położoną po stronie zachodniej wsią, na terenie ogrodzonego cmentarza. Pierwotnie w XIII wieku był on niedużą, wczesnogotycką budowlą składającą się z podłużnego, jednonawowego korpusu na rzucie krótkiego prostokąta, węższego i niższego, kwadratowego prezbiterium po stronie wschodniej i niewielkiej zakrystii przy ścianie północnej. Jeszcze w średniowieczu, prawdopodobnie pod koniec XIII wieku, dobudowana została od strony zachodniej czworoboczna wieża, usytuowana na osi fasady nawy.
Proste, nie podparte przyporami i pozbawione elementów dekoracyjnych zewnętrzne elewacje kościoła, początkowo przeprute były wąskimi, dość wysokimi oknami o obustronnych rozglifieniach, z których co najmniej wschodnie w prezbiterium posiadało prosty maswerk. Wejście do środka poprowadzono przez południową ścianę nawy, poprzez uskokowy portal z około 1270 roku, flankowany obłymi kolumienkami z kapitelami zdobionymi motywami roślinnymi. Jego wczesnogotycka archiwolta otrzymała już ostrołuczną formę, z tympanonem pokrytym barwną polichromią przedstawiającą Ukrzyżowanie.
Wewnątrz pojedyncze przęsło prezbiterium, pomimo braku zewnętrznych przypór, zwieńczone zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Małe wymiary i grube mury wystarczyły do jego utrzymania. Nawa pierwotnie przykryta była drewnianym stropem, lecz pod koniec XIV wieku otrzymała sklepienie podtrzymywane przez centralny filar, który przekształcił kościół w budowlę dwunawową. Wszystkie przęsła przekształconego korpusu podsklepiono: w części zachodniej krzyżowo – żebrowo, a we wschodniej trójpodporowo.
Wnętrze kościoła pokryte zostało barwnymi polichromiami. Wpierw pod koniec XIII wieku umieszczono jedynie krzyże konsekracyjne, ale już w XIV wieku ozdobiono prezbiterium i tympanon południowego portalu, a na przełomie XIV i XV wieku dwie ściany nawy. Na ścianach prezbiterium znalazły się sceny z cyklu pasyjnego, koronacji Marii Panny, Zwiastowania oraz postacie św. Kosmy i Damiana. Na sklepieniu między żebrami umieszczono postacie Chrystusa, Madonny, Abrahama i niezwykłe przedstawienie św. Trójcy w postaci trzech głów na jednym korpusie. W nawie przedstawiono między innymi Adama i Ewę, anioły, synagogę oraz powstałe później sceny z życia Matki Boskiej, legendę św. Władysława, pojedynek króla Władysława z Kumanem i uratowanie porwanej kobiety.
Stan obecny
Od 1993 roku kościół wraz z pobliskim zamkiem, Spišską Kapitulą i Spišskim Podhradiem znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na decyzję tą zapewne wpłynął fakt, iż zabytek zachował się w niemal nienaruszonej średniowiecznej formie. Przekształcona została jedynie zakrystia i dobudowana od południa kruchta. Nowożytny jest także hełm wieży, wieżyczka na kalenicy dachu prezbiterium, zmodernizowany został kształt części okien. W kościele zachowała się zdobiona płaskorzeźbionym krzyżem płyta nagrobna Jána Sigraya oraz zespół średniowiecznych polichromii, pośród których najstarsze krzyże konsekracyjne sięgają końca XIII wieku. Spośród detali architektonicznych widoczny jest wczesnogotycki portal południowy, wschodnie okno prezbiterium, przeźrocza na piętrach wieży oraz sklepienia w korpusie nawowym i prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Soják M., Výskum v interiéri kostola sv. Ducha v Žehre, „Avans”, Nitra 2008.