Zborov – zamek Makovica

Historia

   W drugiej połowie XIII wieku w szaryskim komitacie powstały dwa królewskie majątki o nazwie Makovica, a w nich dwa zamki: Zborov oraz nieistniejący już Bodoň. Zborov prawdopodobnie zbudowano stosunkowo późno; wzniesiono go w początkach XIV wieku (po roku 1317) lub według innych publikacji w drugiej połowie XIII wieku. Powstał jako królewski pograniczny punkt obronny i jednocześnie centrum wspomnianego majątku.
   W imieniu króla zamkiem zarządzali kasztelanowie, którymi byli Filip Drugeth w czasach Karola Roberta, a w okresie rządów Ludwika Wielkiego Bebekowie. Z ich nazwiskiem jest związana była wzmianka o zamku z 1347 roku. W 1364 za wierną służbę król Ludwik podarował Zborov Piotrowi Cudarowi. Dzięki przyłączaniu kolejnych wsi do swych posiadłości potomkowie Piotra szybko stworzyli największe latyfundium w całym komitacie, zajmujące większość północnego Szarysza. Władali zamkiem i okolicznymi ziemiami aż do wygaśnięcia rodu w 1470 roku. Data ta zbiega się z przerwaniem świetności majątku: najpierw okoliczne wsie spustoszyły polskie wojska, idące na Węgry przeciwko Maciejowi Korwinowi, później, w latach 1490 – 1492, dotknęła je bratobójcza wojna o węgierski tron pomiędzy Władysławem, od dwudziestu lat królem czeskim, oraz Janem Olbrachtem. Przemarsze polskich wojsk przyniosły ruinę pobliskim wsiom i miasteczkom. W okresie tym Zborov był własnością rodu Rozgonyi, a od 1522 roku rodziny Tarcai.
   Po kilkukrotnej zmianie właścicieli w końcu XV i w pierwszej połowie XVI wieku, Zborov stał się w 1548 roku własnością rodu Seredyi, która dostała majątek jako wynagrodzenie za wsparcie Ferdynanda Habsburga w wojnie z Janem Zapolyą. Seredyi pozostawali w ciągłym konflikcie z mieszczanami z pobliskiego Bardejova, którzy słali do Wiednia liczne skargi na poczynania właścicieli zamku. Jednak w takich przypadkach cesarz prawie zawsze stawał po stronie magnatów, którzy nie żałowali grosza na rozbudowę zamku, co w czasie tureckiego naporu miało niebagatelne znaczenie. Stary, gotycki zamek został wówczas otoczony trzecim pierścieniem murów obronnych, a wszelkie newralgiczne punkty, do których wiodło łatwiejsze podejście, wzmocniono basztami armatnimi. Rządy Seredyich w Zborovie trwały bardzo krótko. Ostatni z rodu, Gaspar, zmarł na drodze do Bardejova w 1566 roku.
   W 1571 właścicielem zamku został znany węgierski magnat Andrzej Balassa, który poślubił wdowę po Gasparze. Po trzech latach zamek przejął zięć Balassy, krakowski kasztelan Andrzej z Ostrorogu. W 1601 roku jego syn, Jan z Ostrorogu, sprzedał zamek wraz z całym majątkiem Zygmuntowi Rakoczemu. Pozostawał on w rękach Rakoczych do 1676, kiedy to wdowa po Franciszku I Rakoczym, Helena Zrinyi, wyszła powtórnie za mąż za kieżmarskiego szlachcica, Imre Thókólyego. Okazało się to przyczyną zguby zamku. Po bitwie pod Wiedniem powstanie, na czele którego stał nowy właściciel Zborova, zaczęło chylić się ku upadkowi. Jesienią 1684 roku, kiedy kurucowie ustępowali na wschód, cesarski generał Schultz rozbił ich tabor pod Prešovem, a później zawrócił i obległ Zborov. Obroną dowodziła Helena. Po krótkim oblężeniu zamek został zdobyty i zniszczony na osobisty rozkaz cesarza Leopolda I. Od tego dnia zamek pozostaje w ruinie.

Architektura

   Zborov do momentu rozbudowy w XV i XVI wieku był niewielkim i skromnym zamkiem zajmującym skalisty szczyt owalnego wzniesienia. Pierwotnie składał się z obwodu murów wydzielających ciasny dziedziniec oraz wielobocznej wieży po stronie południowej, która zwracała się tępym narożnikiem w stronę drogi dojazdowej. Sądząc po jej sporych rozmiarach zapewne pełniła również funkcje mieszkalne. Budynek mieszkalny znajdował się również po przeciwnej (północnej), zwężającej się stronie dziedzińca. W jego wschodniej części mogła być usytuowana kaplica. Wjazd do zamku znajdował się po stronie zachodniej i od połowy XV wieku poprzedzony był czworobocznym, wysuniętym przed obwód murów przedbramiem.
   Prawdopodobnie jeszcze w XV wieku wzniesiono drugi, zewnętrzny obwód murów, powtarzających z grubsza układ zamku górnego. Zostały one wzmocnione początkowo tylko jedną podkowiastą basztą działową po stronie południowo – zachodniej. Na północ od niej umieszczono czworoboczny, otwarty od wewnątrz budynek bramny, do którego wjazd prowadził przez drewnianą rampę, opartą na kamiennym filarze.
   Największa rozbudowa zamku przypadła na połowę XVI wieku. Drugi pas obwarowań został wówczas wzmocniony dalszymi półokrągłymi basztami działowymi: jedną w narożniku południowym oraz po jednej na prawo i lewo od północnego budynku bramnego. Zbudowany został również trzeci pas muru obronnego, na północy i wschodzie z powodu ukształtowania terenu poprowadzony dość blisko wyżej położonego środkowego obwodu, natomiast na zachodzie i południu wydzielający dość rozległy teren podzamcza, który zastawiono lżejszą zabudową gospodarczą. Trzeci obwód zasilony został trzema basztami działowymi oraz wysuniętą przed pierścień murów wieżą bramną z przedbramiem po stronie południowej, do której prowadził zwodzony most przerzucony ponad przekopem.
   Ostatecznie zamek s
kładał się z trzech wyraźnie odrębnych części: najstarszego górnego zamku, obejmującego szczytową część wzgórza, oraz dwóch dodatkowych obwodów murów obronnych wydzielających przedzamcza, które powstały w drugiej połowie XV wieku i w XVI stuleciu. Droga dojazdowa wiodła od południa pomiędzy zewnętrznym murem obronnym, a murem i basztami zamku średniego. W celu usprawnienia kontroli nad wchodzącymi, czy też wdzierającymi się do zamku, dolny dziedziniec był przedzielony poprzecznym murem. Można go było pokonać tylko wzdłuż zachodniego muru, pod ogniem z najsilniejszych baszt. W tej części zamku mieściły się również budynki gospodarcze o różnorakim przeznaczeniu. Były one dostawione do wewnętrznej strony muru obronnego. Drugie podzamcze (zamek średni) znajdowało się wewnątrz dolnego. Jego równie solidne mury obronne wzmocnione były w sumie czterema basztami, z których jak wspomniano trzy znajdowały się na odcinku zachodnim pomiędzy bramami w dolnym przedzamczu. Po przebudowie w XVI wieku prawie cały dziedziniec zamku górnego został zastawiony zabudową mieszkalną. Główny dom po stronie północnej był wówczas trzykondygnacyjną, największą budowlą na zamku. Główną wieżę zamkową w południowym narożniku przebudowano w stylistyce renesansowej i wzmocniono.

Stan obecny

   Zamek zachował się w postaci czytelnej trwałej ruiny z okresu swojej świetności w XVI wieku. W najlepszym stanie przetrwały mury i baszty zamku dolnego oraz średniego, w nieco gorszym zabudowa zamku górnego. W ostatnich latach przeprowadzano na zamku prace remontowo – zabezpieczające.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.

Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.