Historia
W drugiej połowie XIII wieku w szaryskim komitacie powstały dwa królewskie majątki o nazwie Makovica, a w nich dwa zamki: Zborov (węg. Zboró) oraz Bodoň (węg. Kerekkő). Zborov prawdopodobnie zbudowano później, w pierwszej połowie XIV wieku lub najwcześniej pod koniec XIII wieku. Powstał jako królewski, wyjęty spod jurysdykcji żupanów szaryskich, pograniczny punkt obronny, strzegący dogodnego szlaku handlowo-komunikacyjnego przez Karpaty wzdłuż doliny rzeki Kamenec, a także komory celnej w Bardejovie. Jednocześnie zamek stanowił centrum zarządzania wspomnianego majątku. W źródłach pisanych Zborov po raz pierwszy odnotowano w 1347 i 1349 roku, zamek musiał więc zostać zbudowany najpóźniej w drugiej ćwierci XIV wieku.
W imieniu króla w XIV wieku zamkiem zarządzali kasztelanowie, którymi w okresie rządów Ludwika Wielkiego byli przedstawiciele rodu Bebeków. W 1347 roku byli nimi Štefan i Juraj, „castellanis de Makauicha”, wobec których wpłynęły dwie skargi o ograniczanie praw majątkowych sąsiadów i przeciąganie poddanych do własnych majątków. W 1355 roku, po kolejnej skardze rodziny Tekul, powołującej się na rzekomą darowiznę króla Beli IV, Ludwik I zarządził ponowne wytyczenie granic majątku Smilno, w obrębie którego znajdować się miała wieś Zborov, kaplica i młyn („villa Zbro et in ipsa capella et molendium”). Ówczesny kasztelan, Mikulaš, syn Jakuba, oprowadzić miał królewskich powierników po sześciu wsiach, które należały do zamku i znajdowały się w obrębie długiego na 4 mile i szerokiego na 2 mile majątku. Jeszcze w tym samym roku Ludiwk pierwszy udzielił kasztelanowi Mikulašowi zgody na poszukiwanie kruszców w okolicznych górach.
W 1364 roku za wierną służbę król Ludwik podarował Zborov Peterowi Cudarowi z Olnodu. Dzięki przyłączaniu kolejnych wsi do swych posiadłości potomkowie Petera szybko stworzyli największe latyfundium w całym komitacie, zajmujące większość północnego Szarysza. Władali zamkiem i okolicznymi ziemiami aż do wygaśnięcia męskiej części rodu w 1470 roku. Data ta zbiegła się z przerwaniem świetności majątku: najpierw okoliczne wsie spustoszyły polskie wojska, idące na Węgry przeciwko Maciejowi Korwinowi, później, w latach 1490 – 1492, dotknęła je bratobójcza wojna o węgierski tron pomiędzy Władysławem, od dwudziestu lat królem czeskim, oraz Janem Olbrachtem. Przemarsze polskich wojsk przyniosły ruinę pobliskim wsiom i miasteczkom. W okresie tym Zborov był własnością rodu Rozgonyi, między 1494 a 1497 rokiem należał do śląskiego szlachcica Jana Schelnbergka, następnie do rodziny Perényi, a od 1522 roku do rodu Tarcai.
Wielokrotne zmiany właścicieli Zborova, mające miejsce od końca XV wieku do pierwszej połowy XVI stulecia, zakończyły się w 1548 roku, kiedy to zamek przejęła rodzina Seredyi, która dostała majątek jako wynagrodzenie za wsparcie Ferdynanda Habsburga w wojnie z Janem Zapolyą. Seredyi pozostawali w ciągłym konflikcie z mieszczanami z pobliskiego Bardejova, którzy słali do Wiednia liczne skargi na poczynania właścicieli zamku. Jednak w takich przypadkach cesarz prawie zawsze stawał po stronie magnatów, którzy nie żałowali grosza na rozbudowę zamku, co w czasie tureckiego naporu miało niebagatelne znaczenie. Stary, gotycki zamek został wówczas otoczony trzecim pierścieniem murów obronnych, a wszelkie newralgiczne punkty, do których wiodło łatwiejsze podejście, wzmocniono basztami armatnimi. Rządy Seredyich w Zborovie trwały bardzo krótko. Ostatni z rodu, Gaspar, zmarł na drodze do Bardejova w 1566 roku.
W 1571 właścicielem zamku został znany węgierski magnat András Balassa, który poślubił wdowę po Gasparze. Po trzech latach zamek przejął zięć Balassy, krakowski kasztelan Andrzej z Ostrorogu. W 1601 roku jego syn, Jan z Ostrorogu, sprzedał zamek wraz z całym majątkiem Zygmuntowi Rakoczemu. Pozostawał on w rękach Rakoczych do 1676, kiedy to wdowa po Franciszku I Rakoczym, Helena Zrinyi, wyszła powtórnie za mąż za kieżmarskiego szlachcica, Imre Thókólyego. Okazało się to przyczyną końca funkcjonowania zamku. Po bitwie pod Wiedniem, antyhabsburskie powstanie na czele którego stał nowy właściciel Zborova, zaczęło chylić się ku upadkowi. Jesienią 1684 roku, kiedy kurucowie ustępowali na wschód, cesarski generał Schultz rozbił ich tabor pod Prešovem, a później zawrócił i obległ Zborov, którego obroną dowodziła Helena. Po krótkim oblężeniu zamek został zdobyty i zniszczony na osobisty rozkaz cesarza Leopolda I. Po tym wydarzeniu nie został już nigdy odbudowany.
Architektura
Zamek zbudowany został na jednym z cyplowato wysuniętych wzniesień rozległej i wysokiej góry, od której oddzielony był przełęczą po południowo – wschodniej stronie. Stoki obniżały się ku przełęczy stosunkowo łagodnie, zapewniając możliwość poprowadzenia drogi dojazdowej z doliny. Z pozostałych stron zbocza były wysokie i strome, przy czym na zachodzie i północy opadały ku rzece Kamenec, a na północnym – wschodzie ku kotlinie, gdzie rozwinęła się osada Zborov.
Zborov do momentu późnogotyckiej rozbudowy z XV i XVI wieku był niewielkim i skromnym zamkiem, zajmującym skalistą kulminację wzniesienia o owalnym rzucie. Pierwotnie składał się z obwodu murów wydzielających ciasny dziedziniec oraz z wielobocznej wieży po stronie południowej, która zwracała się tępym narożnikiem w stronę drogi dojazdowej. Sądząc po sporych rozmiarach, wieża ta oprócz roli obronnej, zapewne pełniła również funkcje mieszkalne. Główny budynek mieszkalny znajdował się po przeciwnej, północnej stronie, w teoretycznie najbezpieczniejszym miejscu zamku, gdzie dziedziniec lekko się zwężał. Miał co najmniej dwie lub trzy kondygnacje z jednotraktowym układem wnętrz, przy czym na piętrze w jego wschodniej części mogła być umieszczona kaplica. Wjazd do zamku usytuowano po stronie zachodniej. Od połowy XV wieku poprzedzony był czworobocznym, wysuniętym przed obwód murów budynkiem bramnym.
Prawdopodobnie w XV wieku wzniesiono drugi, zewnętrzny obwód muru obronnego, powtarzającego z grubsza układ zamku górnego. Został on wzmocniony początkowo tylko jedną podkowiastą basztą przystosowaną do użycia broni palnej, umieszczoną po najbardziej zagrożonej stronie południowo – zachodniej. Na północ od niej umieszczono czworoboczny, otwarty od wewnątrz budynek bramny, do którego wjazd prowadził przez drewnianą rampę, opartą na kamiennym filarze. Dalej droga prowadzić musiała międzymurzem (parchemem) do starszego budynku bramnego zamku górnego i na dziedziniec z XIV wieku.
Największa rozbudowa zamku przypadła na połowę XVI wieku. Drugi pas obwarowań został wówczas wzmocniony kolejnymi półokrągłymi basztami działowymi: jedną w narożniku południowym oraz po jednej na prawo i lewo od północnego budynku bramnego. Zbudowany został również trzeci obwód muru obronnego, na północy i wschodzie z powodu ukształtowania terenu poprowadzony dość blisko wyżej położonego środkowego obwodu, natomiast na zachodzie i południu wydzielający dość rozległy teren podzamcza, który zastawiono lżejszą zabudową gospodarczą. Trzeci pierścień muru zasilony został trzema basztami działowymi oraz wysuniętą przed obwód murów wieżą bramną z okazałym przedbramiem po stronie południowej, do której prowadził zwodzony most przerzucony ponad przekopem.
Ostatecznie zamek składał się z trzech wyraźnie odrębnych części: najstarszego górnego zamku, obejmującego szczytową część wzgórza, oraz dwóch dodatkowych obwodów murów obronnych wydzielających przedzamcza, które powstały w drugiej połowie XV wieku i w XVI stuleciu. Droga dojazdowa wiodła od południa pomiędzy zewnętrznym murem obronnym, a murem i basztami zamku średniego. W celu usprawnienia kontroli nad wchodzącymi, czy też wdzierającymi się do zamku, dolny dziedziniec był przedzielony poprzecznym murem. Można go było pokonać tylko wzdłuż zachodniego muru, pod ogniem z najsilniejszych baszt. W tej części zamku mieściły się również budynki gospodarcze o różnorakim przeznaczeniu. Były one dostawione do wewnętrznej strony muru obronnego. Drugie podzamcze (zamek średni) znajdowało się wewnątrz dolnego. Jego równie solidne mury obronne wzmocnione były w sumie czterema basztami, z których jak wspomniano trzy znajdowały się na odcinku zachodnim pomiędzy bramami w dolnym przedzamczu. Po przebudowie w XVI wieku prawie cały dziedziniec zamku górnego został zastawiony zabudową mieszkalną. Główny dom po stronie północnej był wówczas trzykondygnacyjną, największą budowlą na zamku. Główną wieżę zamkową w południowym narożniku przebudowano w stylistyce renesansowej i wzmocniono.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci czytelnej trwałej ruiny z okresu swojej świetności w XVI wieku. W najlepszym stanie przetrwały mury i baszty zamku dolnego oraz średniego, w nieco gorszym zabudowa zamku górnego. W ostatnich latach przeprowadzano na zamku prace remontowo – zabezpieczające. Dojście do zabytku możliwe jest ścieżką żółtego i czerwonego szlaku turystycznego z miasteczka Zborov oraz żółtym szlakiem turystycznym ze wsi Dlhá Lúka. Na przebycie każdej z żółtych tras potrzebne jest około trzydzieści minut.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Lukáč G., Zborov a hradné panstvo Makovica v stredoveku [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.