Historia
W okresie średniowiecza źródła pisane nie wytworzyły o zamku Žakýl (węg. Brezó) żadnych informacji, lub nie przetrwały one późniejszych stuleci. Na podstawie znalezisk archeologicznych wiadomo jedynie, iż powstał on w drugiej połowie XIII wieku. Wraz z kilkoma innymi zamkami w Górach Szczawnickich (Zvolen, Sklené Teplice) tworzył sieć ze wzrokową łącznością. Žakýl prawdopodobnie chronił starego szlaku, znanego jako Via Magna, który od czasów rzymskich biegł z południa przez Kremnicę, Turec i Orawę do Polski. W późnym średniowieczu trakt co prawda stracił znaczenie, ale wciąż wożono tamtędy srebro z Kremnicy.
Nazwa pobliskiej wsi, w XIV wieku zapisana jako „Zekel”, wskazywałaby na powiązanie zamku, czy też podległych mu dóbr z szeklerską grupą etniczną (węg. Székely) lub ewentualnie z Pieczyngami. W połowie XIV wieku majątek Žakýl miał zostać objęty zarządem administracji królewskiej, a następnie włączony do dóbr Šášov. Jednak w 1352 roku Ludwik Węgierski wystawił dokument, w którym nakazał kasztelanowi zamku Šášov zwrócić wsie Kopanice, Karling, Sigelsberg, Banská Belá, Banský Studenec i Žakýl („Sekken”) miastu Banská Štiavnica, ze względu na ich rzekome bezprawne przejęcie przez wcześniejszego kasztelana Šášova, magistra Vesszősa. Wskazywałoby to na posiadanie zamku i wsi Žakýl w pierwszej połowie XIV wieku przez štiavnickich mieszczan.
Zamek Žakýl prawdopodobnie funkcjonował do XV stulecia, do okresu zamętu w trakcie walk wewnętrznych o koronę węgierską i starć z bratrzykami, lub nieco później, do czasów chaosu po śmierci króla Macieja Korwina. Jedyna bezpośrednia wzmianka pisemna o nim odnotowana została dopiero w 1560 roku, kiedy był już opuszczony i przypuszczalnie zrujnowany. Wyznaczano wówczas granicę między osadą Horné Opatovce i Teplá, która przebiegać miała przy studni pod „starym zamkiem” i w pobliżu wzgórza nazwanego Kráľov Stôl (Królewski Stół).
Architektura
Zamek wzniesiono na wydłużonym górskim grzbiecie o wysokości 812 metrów n.p.m., w pobliżu przebiegającego w dolinie po zachodniej stronie szlaku. Rozmiary zamku górnego, zajmującego zachodnią część wzgórza, wynosiły w przybliżeniu 80 x 16-25 metrów, stawiając go pośród większych średniowiecznych warowni w regionie. Jeszcze większe było przedzamcze o wymiarach 120 x 40-60 metrów, usytuowane we wschodniej części grzbietu. Całość, za sprawą dostosowania do naturalnych warunków terenu, posiadała mocno wydłużony kształt o osi wschód – zachód.
Wjazd na teren zamku umieszczono w północnej części podzamcza, następnie po zakręceniu na zachód droga prowadziła stokiem wzgórza wzdłuż zamku górnego. Kilkadziesiąt metrów dalej, po północo – zachodniej stronie zamku, ochronę drogi dojazdowej stanowił poprzeczny przekop i ziemny wał, za którym wzgórze tworzyło nieco niższy, wydłużony aż na 140 metrów grzbiet, skierowany w stronę północno – zachodnią. Na jego krańcu wzniesione zostały owalne w planie, wysunięte daleko w przedpole obwarowania, chronione suchą fosą i ziemnym wałem. Fortyfikacje te zajmowały obszar o wymiarach około 38 x 26 metrów.
Zamek górny otoczony był kamiennym murem obronnym oraz zabezpieczony ziemnymi wałami utworzonymi na zachodnim, najbardziej zagrożonym stoku, uformowanym do kształtu coraz niżej położonych tarasów. W najwyższej części terenu znajdowała się spora, kwadratowa w planie wieża wielkości około 10 x 10 metrów oraz dom mieszkalny o rozmiarach około 12 x 14 metra. Usytuowana w północno – wschodnim narożniku dziedzińca, na styku z podzamczem, wieża flankowała położoną obok bramę wjazdową z podzamcza, a także drogę dojazdową do zamku. Budynek mieszkalny natomiast usytuowano w zachodniej, najwęższej części grzbietu, przy czym zachodni skraj prawdopodobnie pozostawiono pusty w celu wydzielenia przed murem małego dziedzińczyka. Pośrodku głównej części dziedzińca znajdował się zbiornik na wodę deszczową. W skałach pod zamkiem wykuto dwa korytarze o nieustalonym przeznaczeniu. Pierwszy miał około 20 metrów długości, a drugi około 5 metrów.
Od wschodu zamek górny od podzamcza oddzielał przekop o głębokości do 10 metrów. Także podzamcze na stronie wschodniej zabezpieczono suchą fosą, szerokości 20 metrów i głębokości 10 metrów. Główną rolę obronną pełnił kamienny mur o grubości 1,8 metra, poprowadzony wzdłuż krawędzi stoków. Na obszernym dziedzińcu podzamcza znajdowały się budynki o nieznanym, ale zapewne gospodarczym przeznaczeniu. Ulokowane były one głównie przy południowej części muru obronnego.
Stan obecny
Wydłużony kształt zamku jest widoczny w mocno zalesionym terenie jedynie w postaci ziemnych wałów, które miejscami kryją kamienne fundamenty. Na samym środku dawnego zamku górnego znajduje się zasypany liśćmi dół, pozostałość zbiornika na wodę. Dojście na teren zamku możliwe jest niebieskim znakiem turystycznym z przysiółka Žakýl, części wsi Podhorie. Prowadzi on zachodnim stokiem wzgórza, zakręca przy skrzyżowaniu na wschód i po około 30 metrach kończy na wysuniętym wale zamku górnego. Obranie ścieżki północnej przy skrzyżowaniu doprowadzi do długiego na 160 metrów grzbietu, na końcu którego znajdują się relikty wysuniętych w przedpole fortyfikacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Stredoveké hrady na strednom Pohroní, Nitra 2021.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.