Historia
W czasach Państwa Wielkomorawskiego na zamkowym wzgórzu powstał słowiański gród, choć ślady tutejszego osadnictwa sięgają nawet epoki brązu. Prawdopodobnie na początku XIII wieku wzniesiono pierwszy, drewniany jeszcze zamek. Od początku był własnością królewską, szybko też stał się stolicą komitatu i było przyjęte, że jego dzierżawa wiązała się jednocześnie z godnością szaryskiego żupana. Jego rozwój został na krótko wstrzymany w 1241 roku, kiedy to zdobyli i zniszczyli go Mongołowie. Wkrótce jednak, około polowy XIII wieku, został odbudowany w kamiennej formie i po raz pierwszy poświadczony źródłowo w 1262 roku w dokumencie króla Beli IV.
Pod koniec XIII stulecia Šariš przeszedł w ręce wielmoży Omodeja Aby. Na początku XIV wieku był on zwolennikiem Mateusza Csáka w jego konflikcie z królem, toteż w 1312 roku zamek obległy wojska Karola Roberta. Pierwsze oblężenie było nieskuteczne, jednak Šariš padł dwa lata później. Od tamtego czasu przez ponad sto lat zarządzany był przez kasztelanów i szaryskich żupanów, powoływanych z ramienia węgierskiego palatyna Filipa Drugetha, następnie Viliama Drugetha, a w latach 1356 – 1364 palatyna Mikuláša Konta.
W 1439 roku zamek stał się własnością rodziny Perenyich, lecz już w 1441 roku po oblężeniu zdobyły go wojska Jana Jiskry. Wykorzystywał on warownię w trakcie walk o węgierski tron prowadzonych w imieniu Władysława Pogrobowca, lecz wraz z koronacją Macieja Korwina w 1458 stracił nad nim kontrolę, gdyż dowódca miejscowego garnizonu, Matěj z Kněžic, przeszedł na stronę pohusyckiego ruchu bratrzyków. Dopiero w 1461 roku po długim oblężeniu zamek został zdobyty przez królewskie wojska pod wodzą Stefana Zapolyi, tuż przed zawarciem porozumienia pomiędzy Jiskrą i królem. Maciej Korwin zwrócił go później prawowitym właścicielom, rodzinie Perenyich.
W czasie wojny Ferdynanda z Janem Zapolyą ówczesny właściciel Szarysza, Piotr Perenyi, długo zachowywał neutralność. Kiedy jednak w końcu przeszedł na stronę Zapolyi, zamek został w 1537 roku oblężony i zdobyty przez wojska wierne Habsburgowi. Podobnie jak i inne posiadłości Perenyich został skonfiskowany i na prawie stulecie znów stał się własnością królewską. Ferdynand Habsburg nowym zarządcą ustanowił Jerzego Wernhera, swojego zaufanego doradcę i dyplomatę.
W XVI wieku zamek został znacznie przekształcony. Jego rozbudowa rozpoczęła się jeszcze za czasów Piotra Perenyi i ciągnęła się prawie do końca stulecia. W 1620 roku Šariš przeszedł na własność Rakoczych i od tej pory służył wyłącznie jako twierdza, bowiem magnaci wznieśli pałac w miasteczku, w którym zamieszkiwali. W 1660 potężny wybuch w zamkowej prochowni zniszczył część zamku. Ocalałe części były jeszcze wykorzystywane do 1687, kiedy dowódca załogi kazał je podpalić. Wokół płonącego zamku zebrały się rzesze okolicznej ludności, gotowej ugasić pożar, jednak żołnierze nie dopuścili do tego.
Architektura
Około połowy XIII wieku w centralnej, najwyższej części podłużnego wzniesienia, wzniesiono masywną wieżę o wymiarach 13,2 x 13,2 metra. Jej wnętrze o długości boku 4,5 metra z pewnością pełniło także funkcje mieszkalne. Miała więc charakter donżonu, wysokość około 28 metrów, mury grube na 4,4 metra i wejście na wysokości pierwszego piętra. Wiódł do niego drewniany pomost, łączący wieżę z chodnikiem obrońców na koronie murów obwodowych. Centralną komnatę na wysokości pierwszego piętra oświetlało tylko jedne okno, umieszczone na wprost wąskiego wejścia. Do ciemnego pomieszczenia na parterze dostać się można było tylko poprzez klapę w podłodze na piętrze. Pierwotnie donżon posiadał co najmniej trzy kondygnacje. Z piętra zwieńczonego sklepieniem krzyżowym bez żeber schody w grubości muru prowadziły na drugie piętro. Początkowo donżon opinał bardzo cienki mur obronny, wydzielający ciasny dziedziniec mieszczący zabudowania gospodarcze i zbiornik na wodę deszczową.
Na początku XIV wieku donżon wraz z położonymi obok niego budynkami otoczono nowym, prostokątnym w planie obwodem masywniejszych murów obronnych o zaokrąglonych narożach. Przed nimi wykopano suchą fosę oraz usypano ziemny wał. Obwód ten w XV wieku otrzymał niewielką, czworoboczną wieżę po stronie wschodniej. Po południowo – wschodniej stronie, w pewnym oddaleniu, jeszcze w XIII wieku wzniesiono cylindryczną wieżę, stanowiącą oddzielny punkt obronno – ostrzegawczy. Dwa stulecia później została ona włączona w obwód rozległego zamku dolnego.
W XV wieku z inicjatywy Jana Jiskry zamek został znacznie powiększony. Nowy pierścień murów o wysokości 10 metrów postawiono wzdłuż krawędzi wierzchołkowego spłaszczenia, na wałach starego, słowiańskiego grodziska. Starsza część zamku znalazła się w środku, zachowała własne, niezależne mury obronne i przekop. Wydłużony zamek został w ten sposób przedzielony na pół, a po obu stronach starego zamku powstały dwa dziedzińce z kwaterami załogi i budynkami gospodarczymi o różnym przeznaczeniu. Nowe zabudowania znalazły się również na terenie zamku górnego, którego mury wzmocniono od zewnątrz masywnymi przyporami. Solidny zewnętrzny mur pod koniec średniowiecza uzupełniono licznymi basztami, których ostatecznie na całym obwodzie było 13. Ich wielkość i kształt była różna, przeważały mniejsze półokrągłe, ale były też trzy kwadratowe w planie i pochodząca jeszcze z XIII wieku duża cylindryczna wieża na południu. Zamek był dodatkowo chroniony ziemnym wałem otaczającym całą warownię, z wyjątkiem krótkiego odcinka na zachód od bramy, gdzie jego rolę przejęło pionowe urwisko skalne. Później w tym miejscu, ponad drogą do zamku, wybudowano zewnętrzny armatni bastion. Wejście w obręb murów prowadziło przez przedbramię i czworoboczną basztę bramną, którą osiągano po ruchomym moście przerzuconym ponad wciąż widoczną fosą. W ten sposób Zamek Szaryski z powierzchnią 4,5 ha stał się jedną z największych twierdz Słowacji, jego stała załoga liczyła ponad 200 ludzi.
Stan obecny
Zamek przetrwał w postaci trwałej ruiny. Do najlepiej zachowanych obiektów należy donżon, natomiast inne budynki są w znacznie gorszym stanie. Zewnętrzny, obwodowy mur obronny przetrwał na prawie całej długości, lecz jest dziś znacznie niższy i ma około 2-3 metry. Zachowały się także wszystkie baszty zewnętrznych obwarowań. W ostatnich latach na zamku przeprowadzane są prace remontowo – ratunkowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnosť, red. D.Dvořáková, Bratislava 2017.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.