Historia
Kościół św. Michała został zbudowany w drugiej ćwierci XIII wieku, we wsi Veľká Tŕňa (węg. Nagytoronya), która po raz pierwszy wspomniana została w źródłach pisanych w 1220 roku (wzmianka dotyczyła sporu terytorialnego pomiędzy właścicielem Třňy, Absalomem z rodu Ratha, a wasalem z zamku królewskiego Zemplín). Pod koniec XV wieku kościół przeszedł gotycką przebudowę, która dotknęła głównie prezbiterium. Podczas reformacji zaczął być użytkowany przez kalwinów. W 1936 roku miała miejsce gruntowna przebudowa świątyni, w czasie której niestety rozebrano całe gotyckie prezbiterium, a przed portalem południowym wzniesiono małą kruchtę. Pierwsze badania archeologiczne, które wyjaśniały pierwotną formę budowli, miały miejsce w latach 2003-2004.
Architektura
Romański kościół zbudowany został na podwyższonej pozycji ponad wschodnim krańcem wsi, na zboczu wzgórz zemplínskich. Powstał jako budowla jednonawowa z półokrągłą apsydą po wschodniej stronie i z czworoboczną smukłą wieżą nad zachodnią fasadą. Do jego budowy użyto cienkich cegieł, wykorzystanych w całej konstrukcji, nawet do utworzenia detali architektonicznych (oprócz głowic empory oraz portali wejściowych).
Elewacje zewnętrzne kościoła zostały bogato ozdobione fryzami i lizenami, przy czym fryz otrzymał nieco inną formę z każdej strony kościoła. Do środka prowadziły dwa romańskie portale: południowy i zachodni. Południowy charakteryzował się uskokowym ościeżem oraz tympanonem przedstawiającym pół figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem, której towarzyszyły po bokach dwa anioły. Okna były wąskimi szczelinami, osadzonymi w półkoliście zamkniętych, obustronnie rozglifionych wnękach. Trzy takie okna doświetlały nawę od południa, jedno lub dwa zapewne posiadała apsyda. Elewacja północna tradycyjnie nie miała żadnych otworów, natomiast na osi ściany zachodniej umieszczono nieco szersze okno o uskokowym ościeżu. Wieżę na dwóch kondygnacjach rozdzieliły dwudzielne przeźrocza z półkolistymi i dwuspadowymi zamknięciami (wschodnia ściana wieży, częściowo przysłonięta dwuspadowym dachem, uzyskała przeźrocze tylko na najwyższym piętrze).
Wewnątrz romańskiego kościoła po zachodniej stronie nawy, na całej jej szerokości wzniesiono emporę. Od nawy oddzielono ją pełną ścianą, która na dwóch poziomach została przerwana trzema otworami z arkadami. Trzy dolne arkady podparto masywnymi, cylindrycznymi kolumnami pośrodku oraz półfilarami po bokach, będącymi kontynuacją profilu wnęki arkady. Przestrzeń pod emporą zwieńczona została poprzecznym sklepieniem kolebkowym. W górnej części arkady oparto na filarach z uskokami w narożnikach i abakusami u góry, czyli czworobocznymi, kamiennymi płytami będącymi najwyższą częścią głowic kolumny. Oryginalne romańskie wejście na emporę prowadziło wzdłuż północnej ściany nawy, gdzieś z okolic łuku tęczowego. Później gotyckie schody prowadziły wzdłuż południowej ściany nawy, bezpośrednio do schodów w grubości muru wschodniej ściany empory. Ściany kościoła pierwotnie pokryte były barwnymi polichromiami, natomiast posadzka składała się z kwadratowych płytek wykonanych z cegły.
W XV wieku usunięto apsydę, zastąpioną długim, późnogotyckim prezbiterium z trójbocznym zakończeniem na wschodzie. Jego mury od zewnątrz wzmocnione zostały przyporami. W południowej ścianie nawy zastąpiono również dwa romańskie okna, nowym, wysokim oknem gotyckim. Otrzymało ono ostrołuczne zwieńczenie, szerokie rozglifienie, a także maswerkowe wypełnienie z laską dzielącą prześwit okna na dwie wąskie przestrzenie zamknięte trójliśćmi, ponad którymi umieszczono górny prześwit o sercowym kształcie ujęty dwoma wąskimi, nieregularnymi otworami.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się romański korpus nawowy wraz z wieżą. Nie przetrwała niestety wschodnia część kościoła, ani pierwotna romańska apsyda, ani późnogotyckie prezbiterium. W trakcie ostatniej renowacji sumiennie odtworzono i uzupełniono większość średniowiecznych detali architektonicznych w postaci lizen, fryzów, dwudzielnych przeźroczy wieży i częściowo portalu południowego (pierwotny portal zachodni nie zachował się). Najbardziej charakterystycznym elementem wnętrza kościoła pozostaje dziś odrestaurowana empora, prawdopodobnie najokazalsza i najbardziej dekoracyjna romańska galeria na terenie Słowacji. Warto także zwrócić uwagę na malarską dekorację tympanonu portalu południowego z około 1250 roku, wciąż posiadającą żywą kolorystykę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gašaj D., Tajkov P., Výskum kostola reformovanej kresťanskej cirkvi vo Veľkej Tŕni, „Avans”, Nitra 2006.
Mencl V., Stredoveká architektúra na Slovensku, Praha 1937.
Podolinský Š., Románske kostoly, Bratislava 2009.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.