Historia
Najstarsza informacja o miejscowej parafii miała zostać odnotowana w źródłach pisanych już w 1070 roku. Pewniejsza wzmianka o wsi pojawiła się w 1244 roku, gdy wspomniany został niejaki Felicián „de Yghazaschalamia” (Kostolná Čalomija). W 1291 roku jako świadek na dokumencie pojawił się miejscowy ksiądz Ján, który był jednocześnie wicearchidiakonem. W latach 1332 – 1337 oprócz księdza ze wsi „Salomia” wspomniano też sam kościół pod wezwaniem św. Jana.
Murowany kościół we wsi Veľká Čalomija (węg. Naghchalanya od XV wieku, następnie Nagycsalomja) zbudowany został około połowy XIII wieku. Pierwotna, niewielka budowla zapewne przestała wystarczać miejscowej społeczności w miarę rozrostu osady, bowiem na przełomie XIV i XV wieku kościół został powiększony o nową, większą nawę i zakrystię, obie wzniesione już w stylistyce gotyckiej. Być może inwestycję tą ufundowali panowie z Sečan, którzy na początku XV wieku posiadali miejscowe dobra ziemskie.
W XVI lub XVII wieku kościół uległ pożarowi, przypuszczalnie w trakcie z jednego z najazdów tureckich lub w czasie działań militarnych powstań antyhabsburskich. Odbudowę przeprowadzono w 1730 roku, po długim okresie porzucenia. Z tego powodu południowa ściana romańska uległa prawie całkowitej rozbiórce i zastąpieniu nowożytnym murem. Do wnętrza wstawiono nowe ołtarze, wymurowano także na nowo zachodnią ścianę zakrystii. Następne prace budowlane prowadzono w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to między innymi wzniesiono barokową kruchtę, a wewnątrz nawy umieszczono drewniany chór i utworzono kryptę pod częścią romańską. Naprawy kościoła musiały być także prowadzone w pierwszej połowie XIX stulecia, gdyż odnowiony został wówczas cokół północnej ściany nawy. W późniejszym okresie kościół przestał być użytkowany, przez co porzucony popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Najstarszy, romański kościół był zbudowaną na wzgórzu niewielką i prostą budowlą na planie prostokąta o wymiarach zewnętrznych 6,5 x 11 metrów, od strony wschodniej zamkniętą półkolistą apsydą. Obie części łączyły się ze sobą bez pośrednictwa arkady tęczy. Apsyda przykryta była konchą, natomiast nawa drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Powierzchnia elewacji pokryta była gładkim tynkiem, a zachodnia fasada podzielona narożnymi lizenami wychodzącymi z cokołu. Być może podobny podział lizenami występował także na pozostałych elewacjach kościoła.
Pod koniec XIV wieku lub w pierwszej połowie XV stulecia po zachodniej stronie romańskiej nawy zbudowana została nowa, gotycka nawa o wymiarach zewnętrznych 9,2 x 11 metrów. Wejście do niej umieszczono na osi ściany zachodniej, pod trójkątnym szczytem ze szczelinowym okienkiem. Drugi szczyt zamykał nawę od wschodu, na oba zaś osadzony był wysoki dach o stromych połaciach. Ostrołuczny portal ozdobiono profilowaniem, poprowadzonym bez przerywania od cokołu po klucz archiwolty. Umieszczone w nim drzwi mogły być blokowane ryglem osadzanym w głębokim otworze w murze. Oświetlenie nawy zapewniała para ostrołucznych okien południowych oraz okna w szczytowej ścianie wschodniej. Elewacja północna kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była otworów.
We wschodniej części kościoła w okresie gotyku dobudowana została do apsydy od północy czworoboczna, nieco nieregularna w planie zakrystia, zachodząca także nieco na wschodnią część romańskiej nawy, od czasu przebudowy pełniącej rolę prezbiterium. Zewnętrzny obwód zakrystii obramowany był ukośnym, kamiennym cokołem, połączonym z cokołem romańskiego kościoła. Wnętrze zakrystii było przykryte krzyżowym sklepieniem.
Stan obecny
Kościół jest dziś zaawansowaną ruiną, pomimo iż jeszcze w pierwszej połowie XX wieku posiadał prawie w całości zachowane mury obwodowe. Do 2007 roku na jego terenie widoczne były jedynie mury obwodowe zachodniej części nawy, natomiast część wschodnia kościoła rozpoznawalna była tylko w ukształtowaniu terenu. Przeprowadzone w kolejnych latach badania archeologiczne nie tylko wyjaśniły historię zabytku, ale przyczyniły się do uporządkowania terenu i uczytelnienia murów przyziemia całego kościoła. Ponadto zrekonstruowano całą ścianę szczytową korpusu w której widoczny jest odnowiony portal wejściowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Historický slovník obcí okresu Veľký Krtíš, Veľký Krtíš 2015.
Matejka M., Šimkovic M., Veľká Čalomija – Pustý Kostol. Architektonicko-historický výskum [w:] Ročenka pamiatkových výskumov 2010, red. M.Orosová, Bratislava 2012.