Historia
Osada Jaseno po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1274 roku, kiedy to synowie Mateja, członkowie rodu Jesenskowców, otrzymali od króla Władysława IV „terra Jezen”. Kościół został we wsi zbudowany pod koniec XIII wieku lub najpóźniej na początku XIV stulecia, prawdopodobnie pod wpływem warsztatu budowlanego, pracującego od połowy XIII wieku przy klasztorze w osadzie Kláštor pod Znievom. W źródłach pisanych wspomniany został po raz pierwszy w 1332 roku, w związku z tworzeniem listy parafii płacących papieskie dziesięciny. Plebanem kościoła św. Małgorzaty miał wówczas być niejaki Pavel z Novego Jasena („de Esen”). Dokument z 1360 roku wspomniał raz jeszcze plebana Pavla z Novego Jasena („de Ujeszen”).
W drugiej połowie XIV stulecia do kościoła dobudowana została zakrystia, a wnętrze nawy i prezbiterium ozdobiono freskami. Kolejne malowidła ścienne utworzono w XV stuleciu i na początku XVI wieku, lecz pod koniec tamtego stulecia, gdy świątynia przeszła w ręce protestantów, zostały one zamalowane wapnem. W latach 1638-1648 kościół został sklepiony w części nawowej i dostosowany do potrzeb liturgicznych protestantów (umieszczono we wnętrzu ambonę). Oryginalne wejście południowe zostało zamurowane, nowe zaś udostępniono po zachodniej stronie, wykorzystując fragmenty oryginalnego portalu. W 1653 roku do wnętrza wstawiono dużą, drewnianą emporę i zbudowano kryptę, co miało negatywny wpływ na statykę budowli. Następnie powstała kruchta przed zachodnim wejściem i mniejsze aneksy na północy nawy.
Na początku XVIII wieku ewangelicy zbudowali nowy kościół, natomiast gotycki budynek wrócił w ręce katolików. Po zniesieniu parafii w Horné Jaseno w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia, katolicy przekazali kościół do administracji muzeum w Martinie. W tym czasie był on w dużej mierze zdewastowany. Jego renowacja rozpoczęła się w latach siedemdziesiątych, kiedy otrzymał nowy dach kryty gontem. W 1993 roku rozpoczęto kompleksową restaurację. Podczas niej nowożytne aneksy zostały rozebrane, usunięto także sklepienie renesansowe i zastąpiono go płaskim, drewnianym sufitem. Ponadto nowa podłoga została ustawiona na pierwotnym poziomie. Następnie w latach 1996-1999 przywrócono średniowieczne polichromie.
Architektura
Średniowieczny kościół zbudowano na wzgórzu na skraju wsi, z łamanego kamienia układanego warstwami i spajanego mocną zaprawą wapienną o gruboziarnistej strukturze. Otrzymał on formę bezwieżowej budowli jednonawowej, z nieco węższym od korpusu, wielobocznym prezbiterium po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku), do którego została przyłączona prostokątna zakrystia od północy. Wieloboczne, gotyckie prezbiterium było wówczas nowością architektoniczną w tym regionie, szczególnie pośród architektury wiejskiej, zwiastującą nadejście stylistyki gotyckiej. Co ciekawe opięte zostało ono od zewnątrz w narożnikach nie przyporami, ale bliższymi stylistyce romańskiej walcowymi lizenami.
Pierwotne wejście do kościoła prowadziło przez ostrołuczny portal od strony południowej, a do zakrystii z prezbiterium prowadził portal siodłowy (dwuramienny). Kościół oświetlały bardzo wąskie i jednocześnie wysokie okna o półkolistych w prezbiterium i prostych w nawie zamknięciach, kontrastujące z zaawansowaną formę prezbiterium. Przepruto je jedynie od strony południowej i wschodniej, natomiast od zachodu umieszczono mały cylindryczny otwór wypełniony kamiennym czwórliściem oraz otwór szczelinowy doświetlający poddasze. Północna strona kościoła zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną pozbawiona była jakichkolwiek otworów. Miało to związek z ówczesnym mistycyzmem i postrzeganiem północnej strony jako siedliska złych mocy, od których trzeba się było odgrodzić. Natomiast od strony praktycznej najwięcej światła słonecznego i tak wpadało od wschodu i południa.
Wnętrze kościoła posiadało prosty, drewniany strop w nawie i żebrowe sklepienie sześciodzielne w prezbiterium. Smukłe, obustronnie wyżłobione żebra przedłużono obłymi, delikatnymi służkami, które osadzono na poziomie posadzki na cokołach. W miejscu przecięcia żebra spięto dużym, okrągłym zwornikiem ozdobionym plastycznym reliefem Agnus Dei. Ponadto w ścianie prezbiterium umieszczono czworoboczną wnękę na kościelne precjoza, z prostym uskokowym obramieniem otoczonym malowaną na tynku dekoracją. Nawę połączono z prezbiterium ostrołuczną arkadą tęczy, o pozbawionej profilowania archiwolcie osadzonej na gzymsach impostowych. W zachodniej części nawy mieścić się mogła empora, doświetlana wspomnianym czwórlistnym okulusem. Być może wejście do niej wiodło bezpośrednio z zewnątrz, przez otwór w ścianie południowej.
Ściany świątyni ozdobione były barwnymi malowidłami. Najstarsze miały formę monochromatycznych krzyży, równoramiennych, umieszczanych w okręgach, malowanych na tynku nakładanym tylko w miejscach konsekracji. Bardziej spójna dekoracja freskowa powstała około połowy XIV wieku i została uzupełniona około 1380 roku. Na najważniejszej ścianie tęczowej ukazano scenę Sądu Ostatecznego, wzbogaconą o postać trzymającą w dłoniach dwa rybie ogony (ludowy motyw kosmologiczno – apokaliptyczny), trzy głowy starców o jednym ciele (demon, symbol Trójcy Świętej lub pozostałość pogańskich wierzeń), a także postacie świętych i diabłów. W tle Sądu Ostatecznego nietypowo namalowany został św. Krzysztof z Jezusem na ramieniu, przy czym święty otrzymał bogatą szatę kapłańską, zamiast tradycyjnego prostego stroju. Na ścianie prezbiterium przedstawiono Adama i Ewę, poniżej figury św. Pawła, św. Piotra, św. Jana oraz Chrystusa Bolesnego. W okresie późnego gotyku malowidła uzupełniono na północnej ścianie nawy sceną z Panną Marią okrywającą ochronnym płaszczem wiernych.
Stan obecny
Dzięki przeprowadzonej w latach 90-tych XX wieku renowacji i usunięciu nowożytnych przekształceń, kościół jest cennym przykładem wiejskiej architektury wczesnogotyckiej, której wartość podnosi bardzo malownicze usytuowanie. Niestety z XIV-wiecznej bryły nie zachowała się zakrystia (pozostał po niej zamurowany portal siodłowy) a wiodący do nawy gotycki portal południowy został przeniesiony na ścianę zachodnią. W nawie znajduje się tors gotyckiej kamiennej chrzcielnicy, której szesnastoboczny cokół nie zachował się. Ponadto w nawie, na arkadzie tęczy i w prezbiterium zachowały się fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych. Cennym elementem jest również wczesnogotyckie sklepienie w prezbiterium z delikatnymi żebrami i służkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Martinusíková E., Ranogotický Kostol sv. Margity v Turčianskom Jasene, Martin 2014.
Podolinský Š., Gotické kostoly, Bratislava 2010.