Historia
Gotycki kościół farny Trnavy pod wezwaniem św. Mikołaja, patrona kupców, zaczęto wznosić w pierwszej połowie XIV wieku, na miejscu starszej, romańskie budowli sakralnej, o której wspominały najwcześniejsze wzmianki pisemne o mieście z lat 1211 i 1212. Do budowy nowej, większej świątyni przyczynić się mógł pożar z 1325 roku, podczas którego najbardziej ucierpiała wschodnia część Trnavy, a także rozwój miasta i chęć posiadania większej, bardziej okazałej świątyni parafialnej.
Prace budowlane rozpoczęto nietypowo od przyziemia wieży północnej, które mogło początkowo pełnić funkcję kaplicy, służącej mieszczanom do czasu konsekracji gotyckiego prezbiterium (być może w połączeniu z prowizorycznie wyremontowanym kościołem romańskim). Budowa wschodniej części kościoła ruszyła dopiero w latach 60-tych XIV wieku. Po wyprowadzeniu wysokości ścian mniej więcej do połowy, w kolejnym etapie prac z ostatniej ćwierci XIV wieku, zmieniono kształty służek i przystąpiono do budowy sklepienia prezbiterium. Wtedy też rozpoczęto budowę murów naw bocznych oraz południowej wieży. Na początku XV wieku zaczęto budowę nawy głównej, którą do końca lat 30-tych tamtego stulecia podsklepiono.
W XVI wieku znaczne obszary Węgier zostały podbite przez Turków lub zagrożone ich najazdami. W ręce muzułmanów wpadła Buda, Szekesfehervar, Veszprém a także Esztergom, z którego uciekać musiał tamtejszy arcybiskup. Z tego powodu w 1543 roku kościół św. Mikołaja podniesiono do rangi katedry i siedziby arcybiskupstwa ostrzyhomskiego. Funkcję tą pełnił do 1820 roku, ale ponownie katedrą, tym razem arcybiskupstwa bratysławsko – trnawskiego, został w 1918 roku.
W latach 1618-1630 kardynał Petr Pázmány powiększył kościół o barokowe boczne kaplice, ponadto większość wyposażenia wymienił na nowożytne. Po wielkim pożarze z 1676 roku podwyższono wieżę północną do poziomu południowej, następnie na obie nałożono barokowe hełmy cebulaste. W pierwszej połowie XVIII wieku biskup Imrich Esterházy kazał wybudować od strony północnej ośmioboczną barokową kaplicę. Prace z XIX stulecia skupiały się na naprawach i nie spowodowały już większych przekształceń bryły kościoła. Na początku XX wieku w nawie głównej umieszczono neogotyckie malowidła ścienne.
Architektura
Kościół farny Trnavy wzniesiony został we wschodniej części średniowiecznego miasta, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych. Na skutek wieloetapowego procesu budowy, uzyskał w okresie gotyku formę trójnawowej, czteroprzęsłowej bazyliki, a więc budowli z nawą główną wyższą od naw bocznych i posiadającą własne oświetlenie. Od strony wschodniej usytuowano starsze prezbiterium, mocno wydłużone, trójprzęsłowe, zamknięte wielobocznie, z zakrystią i kaplicą przy ścianie północnej. Fasadę utworzyły dwie masywne, czworoboczne wieże flankujące zbliżone do kwadratu przęsło międzywieżowe. Na poziomie czwartej i piątej kondygnacji wieże nadbudowano na rzucie wieloboków. Prezbiterium uzyskało nieco mniejszą wysokość od korpusu i szerokość równą nawie głównej, choć ich mury nie zostały przewiązane z racji powstania w osobnej fazie.
Mury całego kościoła opięte zostały wysokimi przyporami, w prezbiterium uskokowymi, sięgającymi gzymsu pod okapem dachu, w nawach bocznych niższymi, ale w XV wieku przedłużonymi i zwieńczonymi sterczynami. Kilka z północnych przypór prezbiterium wciągniętych zostało do zakrystii, dobudowanej po utworzeniu murów prezbiterium, która sama nie została nimi wzmocniona z racji niewielkich gabarytów. Początkowo zakrystia była dwuprzęsłowa, wciśnięta między trzy przypory. Od zachodu sąsiadowała z kwadratową kaplicą, opartą o jedną przyporę i ścianę nawy bocznej. Pomiędzy przyporami prezbiterium umieszczono długie, obustronnie rozglifione, ostrołukowe okna z kamiennymi maswerkami. Niższe okna oświetliły od północy i południa nawę główną i nawy boczne, natomiast duże ostrołuczne, czterodzielne okno przepruto na osi fasady zachodniej, a mniejsze ostrołukowe okna zwieńczone trójliśćmi umieszczono pomiędzy przyporami wieżowymi.
Prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo – żebrowym, podzielonym na trzy prostokątne przęsła i wieloboczne zamknięcie z ośmiodzielnym układem sklepienia. Na linii przypór wewnętrzne elewacje prezbiterium wertykalnie rozdzieliły służki, ze względu na zmianę planów w trakcie budowy posiadające odmienną formę w części dolnej (gruszkowe profilowanie) i górnej (obłe wałki). Przejścia służek w sklepienne żebra diagonalne i jarzmowe wyróżniono bogato zdobionymi, plastycznymi kapitelami. Korpus nawowy w całości przykryty został sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, utworzonymi nad wydłużonymi poprzecznie w stosunku do osi kościoła, prostokątnymi przęsłami nawy głównej i prostokątnymi ale krótkimi przęsłami naw bocznych, o dłuższych bokach równoległych do osi. W nawach bocznych żebra sklepienne opuszczono na walcowe służki z głowicami zdobionymi motywami roślinnymi i rzadziej figuralnymi. W nawie głównej utworzono duże, płaskie powierzchnie ścian, rozczłonkowane ostrołucznymi arkadami międzynawowymi, wyrastającymi bez kapiteli lub gzymsów z prostych, ośmiobocznych filarów. Elewacje urozmaicono dopiero na początku XV wieku wysoko zawieszonymi wspornikami sklepienia nawy głównej. W całym kościele charakterystyczne było dążenie do prostych form i stosowanie nieco archaicznych rozwiązań jak na koniec XIV wieku i XV stulecie (sklepienia krzyżowo – żebrowe, proste służki, układ bazylikowy).
Przyziemia obu wież zostały odciążone od wnętrza wysokimi arkadami o ostrołucznych zwieńczeniach. Starsze północne utworzono wyłącznie z cegieł, natomiast do budowy późniejszych południowych wykorzystano kamienny rdzeń, obmurowany następnie cegłą, dzięki czemu od strony zewnętrznej uzyskano identyczny efekt. Przyziemie wieży południowej było przejezdne, wchodziło się do niej od strony północnej i przechodziło do nawy bocznej. Oba otwory wejściowe tworzyły wysokie i masywne kamienne portale z ostrołucznymi nadprożami. O ile od wewnętrznej strony wieży umieszczono je w osi ścian, to od strony nawy południowej portal znajdował się poza osią. Prawdopodobnie wynikało to z konieczności dostosowania się do pozostałości nie rozebranego jeszcze w całości kościoła romańskiego. Wtórnie w portal wschodni wieży południowej wstawiono bogate maswerkowe wypełnienie, przekształcając przyziemie wieży w kaplicę. Przyziemie wieży północnej już od chwili powstania nie było połączone z nawą boczną, dostępne jedynie od strony środkowej kruchty.
Stan obecny
Kościół w dużej części zachował do czasów współczesnych gotycki charakter, pomimo barokowych przekształceń z XVII wieku i późniejszych zmian z XVIII i XIX wieku. Dostawienie dwóch rzędów nowożytnych kaplic do naw bocznych sprawiło, że korpus nawowy częściowo utracił smukłość. Ich budowa wymusiła także wyburzenie od północy i południa gotyckich ścian naw bocznych, zastąpionych arkadami z półkolistymi zwieńczeniami, a następnie arkadami neogotyckimi. Na arkadach tych pozostawiono jedynie służki średniowiecznych sklepień. Pierwotną gotycką zakrystię i sąsiednią kaplicę zastąpiła ujednolicona przestrzeń nowożytnej zakrystii, której obwodowa ściana północna została połączona z linią północnej ściany barokowej bocznej kaplicy. Ponadto obydwie wieże zwieńczono hełmami cebulastymi, a w okresie klasycyzmu pierwotna empora została przedłużona w kierunku nawy.
Spośród detali architektonicznych radykalną zmianą było wprowadzenie prostokątnych okien do zakrystii i kaplic oraz wstawienie klasycystycznego portalu głównego wejścia zachodniego. Co ciekawe gotycki portal zachodni częściowo zachował się ukryty pod nowożytnymi murami (odsłonięto z niego jedynie fragmenty profilowania części cokołowej). W całości widoczny jest natomiast gotycki portal południowy, zmodyfikowany jedynie w zwieńczeniu i bez dekoracji tympanonu. We wnętrzu zachowały się detale związane z systemami podtrzymywania sklepień, o dekoracji roślinnej i rzadziej figuralnej. Warto zwrócić uwagę na służki w prezbiterium, powstałe na skutek zmiany planów w trakcie budowy, a także późnogotyckie maswerkowe wypełnienie portalu w przyziemiu wieży południowej. W przedsionku zachowały się relikty XV-wiecznych malowideł ściennych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Oriško Š., K problematike výskumu stavebnej plastiky kostola sv. Mikuláša v Trnave, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 9/2006.
Oriško Š., Najnovšie nálezy stredovekej stavebnej plastiky z farského Kostola sv. Mikuláša v Trnave, „Archæologia historica”, 38/2013.
Zacharová D., Žuffová J., Prvé výsledky výskumu kostola sv. Mikuláša v Trnave, „Pamiatky Trnavy a Trnavského kraja”, 9/2006.