Historia
Zamkowe wzgórze w Trenczynie było zamieszkane już w czasach celtyckich, a w okresie wielkomorawskim istniał tu silny, warowny gród. Murowany zamek królewski powstał już w XI wieku, co stawia go w szeregu najstarszych zamków na Słowacji. Jego zadaniem była ochrona nieodległej granicy państwowej oraz szlaku handlowego i brodu przez Wag. Od początku mieściła się w nim siedziba komitatu trenczyńskiego, jednego z najstarszych i najważniejszych w całych Węgrzech. W 1241 roku jako jeden z nielicznych oparł się on tatarskiemu najazdowi. W 1275 roku trenczyńskim żupanem został Stefan Csak, którego ród w tym okresie szybko zyskiwał na znaczeniu. W 1296 roku bratanek Stefana, Mateusz, otrzymał urząd palatyna Węgier. Ród Csaków był dziedzicznie związany z Trenczynem i właśnie trenczyński zamek był oczkiem w głowie możnowładcy.
W 1321 roku, po śmierci Mateusza Csaka, zamek został po długim oblężeniu zdobyty przez wojska Karola Roberta i przez następne półtora wieku pozostawał w rękach króla Węgier. W czasach Ludwika I Wielkiego rozpoczęła się kolejna rozbudowa, którą dokończył jego następca Zygmunt Luksemburczyk. Na przełomie lat 20 i 30-tych XV wieku zamek wytrzymał kilka oblężeń husytów, chociaż podczas jednej z wypraw złupili oni miasto. W 1475 Trenčín dostał się w ręce Stefana Zapolyi, a w 1493 stał się dziedziczną własnością tego rodu i pozostał przy nim do 1527 roku. W ciągu tych ponad pięćdziesięciu lat nastąpiła kolejna wielka rozbudowa zamku, który wtedy właśnie uzyskał dzisiejsze rozmiary.
Podczas walk o tron między Ferdynandem a Janem Zapolyą Trenczyn oblegały wojska cesarskie gen. Katzianera. Długotrwały ostrzał artyleryjski spowodował liczne pożary i doprowadził w końcu do kapitulacji zamku. Mury zamkowe mocno wtedy ucierpiały, zostały jednak szybko naprawione, a w latach 1540-1560 wzmocnione i zmodernizowane pod nadzorem cesarskich inżynierów. W 1596 zamek przejął ród lleshśzych, którzy władali nim do 1834 roku.
Podczas XVII-wiecznych wojen zamek szczęśliwie nie doczekał się oblężenia przez Turków, chociaż niewielkie oddziały łupieżcze zapuszczały się pod Trenczyn, a w 1663 roku cała potęga turecka była już w odległej o 70 km Nitrze. W związku z zagrożeniem tureckim llśshśzy poprosili cesarza o wzmocnienie załogi. Silny niemiecki garnizon, który przybył tu w 1670 roku, „wygryzł” prawowitych właścicieli, a zajmujący twierdzę żołnierze stali się prawdziwym utrapieniem dla miasta. Mieszkańcy musieli ich utrzymywać, żądania były coraz bardziej wygórowane, rekwizycje i rabunki były na porządku dziennym. Stosowano również ostrzeliwanie miasta jako najskuteczniejszy rodzaj perswazji. Żołnierze nie ulegli także ani kurucom Thbkólyego, ani wojskom Rakoczego. Cesarska załoga pozostawała w Trenczynie do 1782 roku, po czym lleshazy powrócili do swojej zaniedbanej posiadłości. Plany generalnego remontu zamku zostały pokrzyżowane przez wielki pożar w 1790 roku. Od tej pory stan budowli powoli pogarszał się, mimo że do połowy XIX wieku wykonano wiele drobnych remontów. Generalna rekonstrukcja rozpoczęła się dopiero w 1956 roku, a prace wykończeniowe jeszcze trwają.
Architektura
Najstarszymi elementami zamku pochodzącymi z XI wieku była kwadratowa w planie wieża o wymiarach 8×8 metrów i położona obok niej rotunda, obie wzniesione na szczycie górującego nad osadą wzgórza. Wieża początkowo posiadała cztery kondygnacje i zwieńczenie w postaci krenelażu. Piętra przedzielane były drewnianymi stropami. W latach 1260-1270 podwyższono ją do obecnej wysokości 39 metrów, dodając trzy kondygnacje i wzmocniono jej mury, które w dolnej części osiągnęły 3,5 metra grubości, a podstawa wymiary 12 x 12 metrów. Zmieniono także wewnętrzną komunikację, umieszczając w grubości murów klatkę schodową. Wąskie schody łączące piętra zaopatrzono w gotyckie portale wejściowe, a niektóre kondygnacje zasklepiono. Wieża prawdopodobnie była siedzibą Mateusza Csaka, dlatego zwana jest „Mateuszową”. Rotunda miała z zewnątrz formę cylindryczną, a jej wnętrze ukształtowano w cztery pomieszczenia o kształcie koniczyny. Najpóźniej po najeździe tatarskim z XIII wieku, obszar zamku o wymiarach około 40 x 38 metrów otoczono kamiennym murem obronnym.
Na początku XIV wieku z inicjatywy Mateusza Csaka wybudowano nowy dom mieszkalny i kaplicę zamkową. Zamek otoczono także zewnętrznym obwodem niższego muru obronnego i umieszczono w nim po stronie zachodniej nową bramę. Stamtąd międzymurzem droga wjazdowa prowadziła do bramy zamku górnego po stronie północno – wschodniej. Na jej trasie stała jeszcze na północy czworoboczna wieża z przejazdem w przyziemiu. W tym samym czasie na północ od zamku ukształtowało się gospodarcze podzamcze, przez które wiodła droga z osady pod wzgórzem.
W drugiej połowie XIV wieku w czasach napraw i rozbudowy Ludwika Węgierskiego powstał kolejny, dwupiętrowy budynek pałacowy z salą reprezentacyjną i pokojami królowej. Powstanie pałacu Barbary Cylejskiej w pierwszej połowie XV wieku we wschodniej części zamku wiązało się ze zniszczeniem romańskiej rotundy, która musiała ustąpić miejsca nowej budowli. Było to przestronny, dwuskrzydłowy budynek, zajmujący dużą część wschodniego międzymurza. Jego wnętrza pokryły gotyckie i renesansowe freski oraz sklepienia. Drewnianymi, zewnętrznymi gankami został on połączony z nowym budynkiem przy północnej części murów obronnych. Po zachodniej stronie znalazła się gotycka, jednonawowa kaplica, umieszczona między wieżą a murem. W jej wnętrzu znalazła się empora ozdobiona figuralnymi polichromiami ściennymi. Główną wieżę i fasadę pałacu pokryto natomiast zdobieniami w postaci prostokątów malowanych na tynku. W XV wieku zmodernizowano obwarowania południowego i rozległego północnego podzamcza.
Na początku XVI stulecia dobudowano w zachodnie międzymurze kolejny budynek tzw. Pałac Zapolyów, a pałace Ludwika i Barbary zostały przebudowane. Obok donżonu stanął wysoki budynek, zwany Letnią Wieżą. W latach 1540-1560 od południowej, najłatwiej dostępnej strony dobudowano trzy linie murów, z których zewnętrzny był wzmocniony wysuniętą basteją. Pomiędzy nimi wykopano dwie fosy, które pokonywano po drewnianych mostach. Z pozostałych stron, wzdłuż skalnych urwisk, zamku bronił pojedynczy mur. W końcu XVI wieku powstały dodatkowe fortyfikacje ziemne.
Od XVI wieku wjazd do zamku prowadził pomiędzy parą okrągłych baszt, które pierwotnie były elementem przedbramia. Zaraz za nimi znajdowała się pierwsza brama, chroniona gotycką wieżą. Następnie droga biegła pomiędzy zewnętrznym murem dolnego zamku z jednej, a skalnym urwiskiem z drugiej strony. Drugą bramę osłaniała wysoka Wieża Zegarowa, zwana też Wieżą Macieja. Było to jedyne dojście do dalszych części zamku, którego mury ze wszystkich stron ochraniały skalne urwiska.
Na zamku dolnym wzdłuż długiego, północno-wschodniego skrzydła murów ciągnęły się dawniej budynki gospodarcze, z których pozostały tylko fundamenty. Ciąg tej zabudowy zakończono na północy basteją armatnią, wzniesioną około 1540 roku. Sąsiadowała z nią kaplica dla załogi zamkowej i 80-metrowej głębokości studnia. Na południowo-wschodnim końcu muru usytuowano Wieżę Głodową, zwaną też Królewską, pochodzącą z pierwszej połowy XV wieku. Niegdyś służyła jako loch dla skazańców.
Krótkie podejście z południowego końca dziedzińca prowadziło do zamku średniego (południowego podzamcza). Był to kolejny zespół fortyfikacji broniący dostępu do górnego zamku. Jego główne elementy to trzecia brama oraz bastion armatni, tzw. Kawaler z XVI wieku. Za bramą wąski chodnik biegł pomiędzy murem obwodowym górnego zamku i zewnętrznym murem XVI-wiecznym. Wyprowadzał on na mały dziedziniec, z którego ku północy wiodło wejście do górnego zamku, a po przeciwnej, południowej stronie rozciągały się potrójne mury obronne.
Gdy funkcje obronne przejęły zewnętrzne fortyfikacje, na zamku górnym zlokalizowano pomieszczenia reprezentacyjne. Wejście w jego obręb prowadziło przez czwartą bramę. W średniowieczu dojście do niej było chronione fosą i zwodzonym mostem. Trasa prowadziła obok budynków użytkowych na najmniejszy i najstarszy dziedziniec, którego centrum stanowiła wspomniana już wieża-donżon.
W obręb górnego zamku wchodziły opisane już trzy pałace: Ludwika, najmniejszy i najstarszy, z XIV wieku, Barbary z XV oraz Zapolyów z XV/XVI wieku. Po południowej stronie dziedzińca umieszczono tzw. Letnią Wieżę z XV/XVI stulecia. Całość uzupełnia gotycka kaplica z XIV wieku, służąca dawniej właścicielom zamku. W północno-zachodnim rogu górnego zamku usytuowano tzw. Wielką Basztę, dobudowaną w XVI wieku. Chroniła ona drogę dojazdową do zamku, w zasięgu jej dział znajdowało się również miasto.
Fortyfikacje południowe utworzyły półkolisty, potrójny pierścień murów rozdzielonych dwiema fosami i chroniących zamek od najłatwiej dostępnej strony. Po południowej stronie dziedzińca średniego zamku, w linii wewnętrznego muru zbudowano basteję tzw. Wieżę Jeremiasza, z której przez przejścia w murach oraz mosty nad fosami można było dojść do Młyńskiej Wieży, czyli wielkiej bastei wysuniętej poza zewnętrzny mur. Wybiegające daleko na przedpole zamku umocnienia miały na celu odsunięcie stanowisk nieprzyjacielskich armat, które z racji ukształtowania terenu można było umieścić na przeciwległym wzgórzu.
Stan obecny
Wygląd dzisiejszego zamku odpowiada stanowi z XVI/XVII wieku, lecz starsze, średniowieczne elementy sięgające nawet XI stulecia są czytelne, dzięki czemu trenczyńska warownia jest jednym z najlepiej zachowanych i najchętniej odwiedzanych przez turystów słowackim zabytkiem. Zwiedzanie odbywa się wyłącznie z przewodnikiem. Jest czynny codziennie prócz poniedziałków; w okresie maj-wrzesień w godzinach 9.00-17.00, w pozostałych miesiącach do godziny 16.00. Grupy wyruszają 15 min. przed pełną godziną. W kasie jest dostępna broszura w języku polskim, prezentująca poszczególne obiekty i mocno skróconą historię zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Brunovský F., Fiala A., Nešporová T., Simis M., Trenčiansky hrad, Trenčín 1991.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.