Historia
Bezpośrednia okolica Trenczyna zamieszkiwana był już w średniej i młodszej fazie epoki paleolitu, a samo wzgórze nad zakolem rzeki Wag zasiedlone było przez ludność celtycką w epoce żelaza. W okresie wielkomorawskim Słowianie wykorzystali dogodne warunki terenowe do budowy silnego grodu, na miejscu którego około połowy XI wieku wzniesiona została murowana rotunda. Również w tym okresie powstać miał zamek królewski, co stawiałoby go w szeregu najstarszych budowli obronnych na terenie Królestwa Węgierskiego, choć początkowo posiadać musiał obwarowania wyłącznie konstrukcji drewniano – ziemnej. Jego zadaniem była ochrona nieodległej granicy państwowej oraz szlaku handlowego i brodu przez Wag. Od początku mieściła się w nim siedziba komitatu trenczyńskiego, jednego z najstarszych i najważniejszych w całych Węgrzech.
Pierwsza pisemna wzmianka o Trenczynie odnotowana została w 1067 roku, ale bez wskazania czy odnosiła się do osady, czy też, co bardziej prawdopodobne, do zamku. W tymże roku Czesi dokonali najazdu na Trenczyn, skąd uprowadzili dużą liczbę jeńców i bydła. Węgierski król Salomon I, do którego wówczas należał zamek, odpowiedział karną wyprawą i po splądrowaniu rozległego terytorium Moraw powrócił na Węgry z licznymi jeńcami. Po raz drugi Trenczyn pojawił się w źródłach pisanych w 1091 roku, kiedy to węgierski król Władysław nadał pobliską osadę Banovy (prawdopodobnie Bánovce nad Bebravou) Brzetysławowi, synowi czeskiego księcia Władysława. Od XII wieku liczba pisemnych wzmianek o zamku zaczęła wzrastać: w 1193 roku odnotowano „castrum de Trenchin”, w 1208 roku „castrum de Trincin”, w 1232 roku „castrum de Trencyn” czy też „castro Trynchyn”, natomiast w 1302 roku „castrum et comitatum de Trynchzinio”.
W 1241 roku zamek trenczyński jako jeden z nielicznych oparł się tatarskiemu najazdowi. Być może w czasie walk zabudowania i obwarowania zamku doznały jakiś zniszczeń, lub też uznano za konieczne dodatkowo je wzmocnić, gdyż po połowie XIII wieku wzniesiono murowaną wieżę mieszkalno – obronną. Zapewne powstała ona z inicjatywy króla Beli IV, który miał na celu odbudowę i udoskonalenie obronności zamków komitatowych w ramach konsolidacji i odbudowy zniszczonego najazdem kraju. W 1275 roku trenczyńskim żupanem został Štefan Čák (István Csák), którego ród w drugiej połowie XIII wieku szybko zyskiwał na znaczeniu. W 1296 roku bratanek Štefana, Matúš Čák (Máté Csák), otrzymał urząd palatyna Węgier i obrał za swą główną siedzibę Trenczyn. Ród Čáków stał się z nim dziedzicznie związany, co przyczyniło się do rozbudowy i wzmocnienia zamku, a także uczynienia go centrum rozległej domeny („terra Matthei”), dzięki której Matúš od początku XIV wieku mógł konkurować z węgierskim królem Karolem Robertem.
W 1321 roku, po śmierci Matúša Čáka, zamek został po długim oblężeniu zdobyty przez wojska króla Karola Roberta i przez następne półtora wieku pozostawał w rękach władców węgierskich. W czasach Ludwika I Wielkiego rozpoczęła się kolejna rozbudowa, którą na początku XV wieku dokończył jego następca, Zygmunt Luksemburczyk. Na przełomie lat 20 i 30-tych XV wieku zamek wytrzymał kilka oblężeń husytów, chociaż podczas jednej z wypraw złupili oni miasto. W 1475 roku Trenczyn dostał się w ręce Stefana Zapolyi, a w 1493 stał się dziedziczną własnością tego rodu i pozostał przy nim do 1527 roku. W ciągu tych ponad pięćdziesięciu lat nastąpiła kolejna wielka rozbudowa zamku, skupiona przede wszystkim na poprawie obronności, w związku z intensywnym rozwojem broni palnej. W efekcie trenczyński zamek stał się jedną z najlepiej chronionych i jednocześnie najbardziej okazałych siedzib w północnej części królestwa.
Podczas walk o węgierski tron między Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą, Trenczyn w 1528 roku obległy wojska cesarskie pod dowództwem generała Katzianera. Długotrwały ostrzał artyleryjski spowodował liczne pożary i doprowadził ostatecznie do kapitulacji zamku. Mury zamkowe mocno ucierpiały, zostały jednak szybko naprawione, a w latach 1535-1540 wzmocnione i zmodernizowane pod nadzorem cesarskich inżynierów, choć nie wprowadzono żadnych istotnych zmian w układzie systemu obronnego. Prace nadzorował wówczas nowy właściciel Trenczyna, Elek Thurzo. Kolejne przebudowy fortyfikacji i zabudowań mieszkalnych, tym razem prowadzone już w stylistyce renesansowej, ufundował w latach 1583-1592 Imre Forgách. W 1596 zamek przejął ród lleshśzych, którego przedstawiciele w okresie 1610-1468 dostosowali wnętrza zabudowań i ich zewnętrzne elewacje do zmieniających się gustów.
Podczas XVII-wiecznych wojen zamek szczęśliwie nie doczekał się oblężenia przez Turków, chociaż niewielkie oddziały łupieżcze zapuszczały się pod Trenczyn, a w 1663 roku cała potęga turecka była już w odległej o 70 kilometrów Nitrze. W związku z zagrożeniem tureckim llśshśzy poprosili cesarza o wzmocnienie załogi. Silny niemiecki garnizon, który przybył do Trenczyna w 1670 roku, wzmocnił ziemne obwałowania na przedpolu zamku, ale stał się też prawdziwym utrapieniem dla miasta. Mieszkańcy musieli ich utrzymywać i spełniać coraz bardziej wygórowane żądania, a rekwizycje i rabunki były na porządku dziennym. Stosowano również ostrzeliwanie miasta jako najskuteczniejszy rodzaj perswazji. Żołnierze nie ulegli ani kurucom Thokólyego, ani wojskom Rakoczego w czasie antyhabsburskich powstań. Cesarska załoga pozostawała w Trenczynie do 1782 roku, po czym lleshazy powrócili do swojej zaniedbanej posiadłości. Plany generalnego remontu zamku zostały pokrzyżowane przez wielki pożar w 1790 roku. Od tej pory stan budowli powoli pogarszał się, mimo że do połowy XIX wieku wykonano wiele drobnych remontów. Generalna, długotrwała rekonstrukcja rozpoczęła się dopiero w 1956 roku.
Architektura
Gród i następnie zamek zbudowane zostały na cyplu wzgórza, górującego nad doliną i wbijającego się w zakole płynącej po stronie północnej i zachodniej rzeki Wag. Strome i skaliste stoki zapewniały ochronę z trzech stron, mianowicie od zachodu, północy i wschodu, podczas gdy nieco łagodniej opadały na południu, gdzie łączyły się z pozostałą częścią masywu Breziny. Ta południowa, stopniowo poszerzająca się część cypla była pierwotnie zajmowana przez wczesnośredniowieczny gród, mający w planie kształt zbliżony do trójkąta. Jeden z narożników grodu zajmował miejsce późniejszego zamku, ale większa część położona była na jego głębokim przedpolu. Obwałowania grodu zapewne nigdy nie zostały w większym stopniu wykorzystane przy budowie zamku. Co charakterystyczne najwyżej położona część cypla nie znajdowała się w jego skrajnej, północnej części, lecz nieco bardziej na południe, dzięki czemu podzamcze zamku mogło zostać uformowane nietypowo na skraju wzniesienia, a nie w miejscu połączenia cypla z płaskowyżem (czyli tam gdzie znajdował się rozległy majdan grodu).
Najstarszą murowaną budowlą Trenczyna była rotunda, pochodząca prawdopodobnie z połowy XI wieku, wzniesiona w najwyższym punkcie cypla. Zbudowano ją na planie koła o zewnętrznej średnicy około 8,8 metra, z wnętrzem o średnicy 7,5 metra uformowanym w cztery apsydy, mające analogie do jednego z kościołów w wielkomorawskim grodzie w Mikulčicach. Forma ta prawdopodobnie powstała w trenczyńskiej rotundzie na skutek przebudowy, natomiast w pierwszej fazie wnętrze mogło mieścić tylko jedną, wschodnią apsydę z konchą i nawę przykrytą stropem (budowa kopuły byłaby problematyczna ze względu na nieregularny kształt wnętrza rotundy). Po przebudowie i przypuszczalnym obniżeniu muru obwodowego, można było zbudować cylindryczny tambur ze sklepieniem nad centralną przestrzenią. Każda z apsyd uzyskała półkolisty, czy też podkowiasty rzut, ale nieco inne rozmiary i kształt. Rozdzielały je kamienne elementy o przekroju walcowym, posadowione na czworobocznych fundamentach. Jako materiału budowlanego do fundamentów użyto częściowo opracowanego kamienia i otoczaków, układanych bezpośrednio na skalnym podłożu celem wyrównania powierzchni, natomiast część nadziemną rotundy wzniesiono ze z grubsza opracowanego piaskowca łączonego zaprawą. Elewacje wewnętrzne i zewnętrzne rotundy były otynkowane, posadzkę stanowiła wylewka wapiennej zaprawy.
Około połowy XIII wieku po zachodniej stronie rotundy wzniesiono kwadratową w planie wieżę o wymiarach 8 x 8 metrów. Początkowo miała ona cztery rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje i zwieńczenie w postaci krenelażu oraz drewnianego ganku opinającego najwyższe piętro. Dwa najwyższe poziomy były mieszkalne, ogrzewały je bowiem narożne kominki. Wejście ze względów obronnych wiodło wprost na drugą kondygnację, portalem w ścianie północnej, za pomocą drabiny lub zewnętrznych drewnianych schodów. Początkowo wieża pod względem rozmiarów i układu pomieszczeń nie wyróżniała się na tle innych budowli tego typu pośród zamków węgierskich drugiej połowy XIII wieku i początku XIV wieku. Najbardziej zbliżone do niej wieże znajdowały się na zamkach Dobrá Voda i Strečno, a nieco dalej w Bibervár oraz Várfő, choć większość innych budowanych wówczas donżonów miała większe gabaryty.
Na przełomie XIII i XIV wieku trenczyński donżon podwyższono do wysokości 39 metrów, dodając trzy kondygnacje i wzmacniając na całej wysokości mury obwodowe, które w dolnej części osiągnęły 3,5 metra grubości. Dzięki temu podstawa wieży uzyskała wymiary 12 x 12 metrów. Wewnątrz zmieniono komunikację pionową, a niektóre kondygnacje zasklepiono. Wejście do wieży wiodło przez ostrołukowy portal na drugiej kondygnacji. Stamtąd przez otwór w podłodze osiągalny był ciemny, sklepiony parter. Na cztery górne piętra, nakryte naprzemiennie sklepieniami kolebkowymi i belkowymi stropami, wchodzono przez ostrołukowe portale, połączone ze schodami umieszczonymi w grubości muru. Schody doświetlono szczelinowymi oknami z kamiennymi obramieniami o różnej konstrukcji. Drobnymi oknami z trójlistnymi zamknięciami oświetlane były pomieszczenia na piętrach wieży, przy czym do głównej sali na piątej kondygnacji światło słoneczne wpadało przez większe dwudzielne okna z zagłębionymi we wnękach kamiennymi siedziskami. Z najwyższej siódmej kondygnacji, na którą można było wejść po spiralnych schodach w grubości muru, można też było przedostać się na drewniany ganek opinający z każdej strony wieżę.
Około trzeciej ćwierci XIII wieku, cały obszar zamku wraz z donżonem i rotundą otoczono kamiennym murem obronnym. Obejmował on teren o minimalnych wymiarach około 40 x 42 metry, choć na południu mógł sięgać nieco dalej, co dawałoby dziedzińcowi podłużny kształt, zaś donżon sytuowało w jego północnej części. Pozostałe zabudowania z XIII wieku mogły być jeszcze konstrukcji drewnianej. Zapewne były przystawione do wewnętrznych elewacji muru obronnego. Na początku XIV wieku z inicjatywy Matúša Čáka prawdopodobnie wybudowano gotycki dom mieszkalny, usytuowany w północno – wschodniej części dziedzińca, tuż przy starej rotundzie, ale najpewniej z pozostawieniem miejsca na przejazd bramny. Zamek otoczono także drugim obwodem niższego muru obronnego i umieszczono w nim po stronie zachodniej zewnętrzną bramę. Stamtąd międzymurzem droga wjazdowa prowadziła do bramy zamku górnego po stronie północno – wschodniej. Na jej trasie stała jeszcze na północy czworoboczna wieża z przejazdem w przyziemiu.
W tym samym czasie gdy trwała rozbudowa rdzenia zamku, po jego północnej stronie ukształtowało się obszerne gospodarcze podzamcze, przez które wiodła droga z osady pod wzgórzem. Jego obronę od przełomu XIII i XIV wieku zapewniał kamienny mur obronny, zwieńczony w koronie krenelażem i chodnikiem straży. Po stronie zachodniej wzniesiona została wieża zwana później Zegarową, umieszczona w linii kurtyny podzamcza łączącej się z zamkiem górnym, ale nie wysunięta w przedpole, lecz w całości osadzona na terenie dziedzińca podzamcza. Zabezpieczała ona drogę dojazdową do zamku, poprowadzoną wzdłuż zachodniego zbocza cypla. Druga czworoboczna wieża znajdowała się w przeciwnym, wschodnim narożniku podzamcza. Oprócz obronnej mogła ona także pełnić funkcje mieszkalne. Być może w pierwszej połowie XIV wzniesiona została jeszcze kaplica w północnej części dziedzińca, usytuowana w samym narożniku zamkowego cypla. Była to niewielka budowla składająca się z nawy na rzucie zbliżonym do kwadratu i węższego, prosto zamkniętego prezbiterium. Pozostałą część podzamcza prawdopodobnie zajmowały drewniane lub szachulcowe zabudowania gospodarcze, w większości przystawione do długich kurtyn muru obronnego.
W drugiej połowie XIV wieku, w czasach napraw i rozbudowy Ludwika Węgierskiego, po północnej stronie donżonu ufundowany został dwupiętrowy budynek pałacowy z salą reprezentacyjną i pokojami królowej, lub jedynie przebudowano starszą budowlę mieszkalną z czasów Matúša Čáka. Główną wieżę – donżon i fasadę pałacu pokryto wówczas zdobieniami w postaci prostokątów malowanych na tynku, imitujących ciosową konstrukcję muru. Powstanie pałacu Barbary Cylejskiej w pierwszej połowie XV wieku we wschodniej części zamku wiązało się z rozebraniem romańskiej rotundy, która musiała ustąpić miejsca nowej budowli. Było to przestronny, dwuskrzydłowy budynek, zajmujący dużą część wschodniego międzymurza. Jego wnętrza pokryły gotyckie freski oraz zwieńczyły sklepienia. Drewnianymi, zewnętrznymi gankami został on połączony z nowym budynkiem w północnej części dziedzińca, umieszczonym między donżonem a murem obronnym. Po zachodniej stronie znalazła się gotycka jednonawowa kaplica, również umieszczona między donżonem a murem. W jej wnętrzu znalazła się empora, natomiast elewacje ozdobiono figuralnymi polichromiami ściennymi. Na początku XVI stulecia dobudowano w zachodnie międzymurze kolejny budynek, tzw. Pałac Zapolyów, a pałace Ludwika i Barbary zostały przebudowane. Ponadto w południowej części dziedzińca stanął wysoki czworoboczny budynek zwany Letnią Wieżą.
Obwarowania północnego podzamcza w okresie późnego średniowiecza wzmocnione zostały północno – wschodnim odcinkiem parchamu. W narożniku połączony został on ze starszą gotycką wieżą z pierwszej połowy XV wieku, wzniesioną na rzucie koła. Wiele uwagi poświęcono drodze dojazdowej z miasta, wzdłuż której wzniesiono kurtynę muru obronnego, poprowadzoną wzdłuż krawędzi stoku zbocza. Została ona zakończona czworoboczną wieżą bramną, a po przedłużeniu w latach 30-tych XVI wieku korytarza bramnego ku południowemu – zachodowi, dwoma cylindrycznymi basztami flankującymi przejazd bramny i poprzedzające go przedbramie. Funkcje obronne pełnił też podłużny, trapezowaty w planie budynek, zbudowany na początku XVI wieku w zachodniej części dziedzińca podzamcza, nad drogą dojazdową do zamku. Mieścił on pomieszczenia zamkowej załogi, a dodatkowo wyposażony był w stanowiska strzeleckie.
U schyłku średniowiecza rozwój broni palnej i sztuki oblężniczej wymusił gruntowną przebudowę i rozbudowę obwarowań na południowym przedpolu zamku, gdzie przeciwnik miałby dużo miejsca na rozłożenie artylerii ostrzeliwującej najważniejsze zabudowania. Od pierwszej połowy XV wieku znajdowało się tam chronione tylko pojedynczą linią muru mniejsze podzamcze. Rozbudowane fortyfikacje południowe miały na celu odsunięcie stanowisk potencjalnych napastników. Utworzyły więc półkolisty, potrójny pierścień murów rozdzielonych dwoma fosami i chroniących zamek od najłatwiej dostępnej strony. W czołowej części muru opinającego południowe podzamcze zbudowano wieżę działową zwaną Wieżą Jeremiasza, z której przez przejścia w dwóch kolejnych murach oraz przez drewniane mosty nad fosami można było dojść do podkowiastej Młyńskiej Wieży, czyli wielkiej bastei wysuniętej poza zewnętrzny mur. Basteja ta od strony zewnętrznej chroniona była własną fosą.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd zamku odpowiada w większości stanowi z XVI-XVII wieku, lecz starsze, średniowieczne elementy są nadal czytelne, dzięki czemu trenczyńska warownia jest jednym z najlepiej zachowanych i najchętniej odwiedzanych przez turystów słowackim zabytkiem. Zwiedzanie wnętrz zamku trenczyńskiego odbywa się wyłącznie z przewodnikiem. Jest czynny codziennie prócz poniedziałków; w okresie maj-wrzesień w godzinach 9.00-17.00, w pozostałych miesiącach do godziny 16.00. Grupy wyruszają 15 minut przed pełną godziną. W kasie jest dostępna broszura w języku polskim, prezentująca poszczególne obiekty i mocno skróconą historię zamku.
Najstarsze relikty rotundy z XI wieku obecnie znajdują się we współczesnym pawilonie położonym na terenie dziedzińca zamku górnego. Obok znajduje się prawdopodobnie najcenniejszy element kompleksu, okazały donżon z XIII-XIV wieku, współcześnie zwany Wieżą Mateuszową. W trakcie renowacji przeprowadzonej w latach 70-tych XX wieku, przywrócono mu i częściowo zrekonstruowano średniowieczny wygląd, poprzez ponowne pomalowanie elewacji na podobieństwo kwadr oraz uzupełnienie brakujących fragmentów stropów i sklepień. W południowej i północnej ścianie trzeciego piętra znajdują się drewniane elementy, prezentowane jako autentyczne fragmenty romańskiego rdzenia wieży. Spośród licznych detali wczesnogotyckich uwagę zwracają okna, portale i sklepienia. Otaczające donżon zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne pochodzą z okresu średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych. Przetrwały do czasu remontów trzy główne pałace, natomiast w stanie ruiny znajdują się zabudowania na terenie południowego parchamu.
Na północnym podzamczu południowo – wschodnia część muru z blankami zachowała się do dziś w nienaruszonym stanie, dzięki czemu mogła zostać wydatowana dendrochronologicznie na podstawie belek ganku straży na lata 1298-1312. Z tego okresu pochodzi też wieża zwana Zegarową (za wyjątkiem późniejszej nadbudowy), natomiast wschodnia wieża cylindryczna powstała w pierwszej połowie XV wieku. Sąsiednia wieża czworoboczna z XIII lub XIV wieku przetrwała jedynie na poziomie przyziemia. W odbudowanej i przekształconej wczesnogotyckiej kaplicy mieszczą się współczesne pomieszczenia z upominkami i ekspozycjami związanymi z sąsiednią studnią. Ponadto w ostatnich latach na terenie północnego podzamcza wyremontowany został XVI-wieczny budynek koszar. W bardzo dobrym stanie zachowały się późnośredniowieczne fortyfikacje południowego podzamcza. By obejrzeć je od strony czołowej trzeba pokonać stromą ścieżkę zaczynającą się w centrum miasta, jak na razie nie funkcjonuje bowiem bezpośrednie przejście z terenu zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barta P., Bóna M., Výsledky dendrochronologického výskumu obytnej veže Trenčianskeho hradu, „Archæologia historica”, 44, 2/2019.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Brunovský F., Fiala A., Nešporová T., Simis M., Trenčiansky hrad, Trenčín 1991.
Illáš M., Štyri predrománske rotundy, „Moravský historický sborník”, Brno 2011.
Michalík T., Najstaršie osídlenie Trenčianska, „Historická revue”, 4/2018.
Michalík T., Od hradiska k mocenskému centru Matúšovej zeme. Počiatky Trenčianskeho hradu, „Historická revue”, 4/2018.
Michalík T., Počiatky Trenčianskeho hradu. Včasnostredoveké hradisko v Trenčíne [w:] Hradiská – svedkovia dávnych čias II, Dolná Mariková 2019.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.