Historia
Kościół Nawiedzenia NMP zbudowany został w Trebišovie (węg. Tőketerebes, niem. Trebischau), wówczas jeszcze osadzie wiejskiej, pod koniec XIII wieku. Pełnił dla miejscowej ludności funkcję świątyni parafialnej i był jednym z nielicznych w okolicy budynków murowanych (oprócz zamku), pomimo tego, iż w 1424 roku Trebišov wspomniany został w źródłach pisanych już jako miasto. Pierwsza wzmianka o samym kościele pojawiła się w 1329 roku.
W drugiej połowie XV wieku, najprawdopodobniej bliżej końca tamtego stulecia, przeprowadzono wielką późnogotycką przebudowę kościoła, trwającą być może do początku XVI wieku. W jej wyniku pierwotna budowla została podwyższona i powiększona o prezbiterium. Inicjatorami i fundatorami prac budowlanych prawdopodobnie był miejscowy możny ród Perényi, o czym świadczyłby umieszczony w kościele nagrobek zmarłego w 1458 roku Jána Perényi. Prowadzenie przebudowy mogło być natomiast powierzone warsztatowi związanemu z koszyckim mistrzem budowlanym Štefanem, autorem między innymi późnogotyckiej przebudowy kościoła w Bardejovie.
W 1502 roku w pobliżu kościoła rozpoczęto budowę klasztoru, do którego dwa lata później Imrich Perényi sprowadził konwent paulinów. Fara Nawiedzenia NMP stała się wówczas świątynią klasztorną, a parafię przeniesiono do kościoła św. Władysława. Już jednak w 1530 roku syn fundatora o imieniu Piotr, wygnał zakonników, a kościół przekazał protestantom. Katolicy odzyskali go dopiero po około stu latach, kiedy to Trebišov stał się własnością rodu Drugethów. Paulini powrócili w 1650 roku, a około dziesięć lat później dobudowali do kościoła barokową wieżę. Na początku XVIII wieku klasztor połączył się z parafią, lecz w 1784 roku w ramach reform józefińskich został skasowany. Niedługo przed tym, wnętrze świątyni pokryto rokokowymi freskami. Ostatnią znaczącą zmianą wyglądu kościoła było dobudowanie w 1936 roku zachodniej kaplicy.
Architektura
Pierwotnie, pod koniec XIII wieku, kościół był budowlą wzniesioną na planie prostokąta o dość znacznych wymiarach. Jego długość wynosiła około 20 metrów, a szerokość 10,6 – 10,7 metra, przy grubości murów 1,1 metra, natomiast wysokość szacunkowo około 7-7,5 metra. Kościół mógł być budowlą halową o wnętrzu dwunawowym, wyklucza się natomiast z powodu kąta nachylenia szczytów formę bazyliki. Forma najstarszego prezbiterium nie jest znana. Prawdopodobnie były ono czworoboczne, na zasadzie analogii z innymi kościołami tego regionu. Wejście do wnętrza prowadziło od południa poprzez ostrołukowy, profilowany portal (o formie zbliżonej do portalu kościoła z Seňa), oświetlenie natomiast zapewniały wąskie i wysokie okna lancetowate. Portal pierwotnie pokryty był dekoracją malarską w postaci roślinnych wici w archiwolcie oraz być może przedstawieniami figuralnymi w tympanonie.
Na skutek późnogotyckiej przebudowy korpus nawowy kościoła został podwyższony, a po jego wschodniej części wzniesiono nowe prezbiterium, minimalnie węższe niż nawa, dwuprzęsłowe i zakończone na wschodzie trójbocznie. W nawie po stronie południowej umieszczono trzy nowe okna, ostrołukowe, dużo większe i wyższe od starych, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Prezbiterium oświetliły od południa i wschodu cztery okna, dwudzielne, podobnego kształtu, ale nieco węższe. Dodatkowo jedno okno umieszczone zostało na osi fasady zachodniej. W trakcie przebudowy kościół zaopatrzono w drugie wejście, tym razem przeprute w ścianie zachodniej. Osadzono je w ostrołucznym portalu z profilowaniem przecinającym się w archiwolcie.
Prezbiterium od korpusu oddzielono arkadą tęczy, lecz zastosowano jednolity system podziału ich wnętrza. Przy wewnętrznych elewacjach dostawiono przyścienne filary, których geometryczną podstawą, podobnie jak głowic i wsporników, był wielobok. W dolnych częściach półfilarów nawy umieszczono prosty czworoboczny cokół, z którego naroża przechodziły w wieloboczną formę. W krótkim zamknięciu prezbiterium założono wąskie, obłe wałki służek. Geometryczne formy wsporników urozmaiciła para maszkaronów – demonów, umieszczonych w zachodnich narożnikach prezbiterium. Powód ich osadzenia w tym konkretnym miejscu nie jest znany, być może zadecydował o tym widok od strony uprzywilejowanych kościelnych hierarchów i świeckiej elity stojącej w środkowej części kościoła.
Prezbiterium kościoła zwieńczono sklepieniem sieciowym w typie parlerowskim, zastosowanym po raz pierwszy w katedrze praskiej, około 1385 roku. Jego cecha charakterystyczna polegała na przerwaniu żebra międzyprzęsłowego, które zamiast łączyć się w wierzchołku, rozwidlono na dwa przekątne zwrócone w stronę sąsiednich narożników. Rezultatem była jednolita, poprzecznie niepodzielna siatka, jedna z kluczowych inspiracji późnego gotyku, wielokrotnie odtwarzana i popularna do końca średniowiecza. W Trebišovie jedyną różnicą było zastosowanie regesywnego elementu w postaci przełamującego, nieprzerwanego żebra poprzecznego, dzielącego prezbiterium na przęsła (prawdopodobnie zastosowanego na wzór sklepienia mistrza Štefana w kościele farnym w Bardejovie). Żebra tego nie zastosowano już w sieciowym sklepieniu nawy, dzięki czemu w pełni wykorzystano tam potencjał schematu sieciowego.
Stan obecny
Kościół pomimo przysłonięcia fasady zachodniej z gotyckim oknem i portalem wejściowym przez barokową wieżę i jej dwa aneksy, a także pomimo pokrycia sklepień rokokowymi malowidłami, prezentuje dziś czystą, dobrze zachowaną gotycką formę. Niestety całą jego elewację północną przysłaniają obecnie nowożytne zabudowania klasztorne, dlatego gotycka bryła widoczna jest z zewnątrz tylko od południa i wschodu. Oprócz parlerowskich sklepień sieciowych warte uwagi są kamienne maswerki okienne oraz częściowo widoczny, obecnie zamurowany portal południowy z około 1280 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Slovensko. Ilustrovaná encyklopédia pamiatok, red. P.Kresánek, Bratislava 2020.
Volovár M., Kostol Navštívenia Panny Márie v Trebišove a jeho slohový kontext [w:] Príbehy pamiatok a obrazov. Zborník príspevkov k sedemdesiatinám Ivana Gojdiča, Trnava 2018.