Historia
Zamek Tematín zbudowano w latach 40-tych XIII wieku, krótko po najeździe mongolskim (przy wykorzystaniu dębów ściętych między latami 1241 – 1243). Warownia była częścią pogranicznego systemu obronnego i sygnalizacyjnego węgierskiej granicy (posiadała kontakt wzrokowy z Trenčínem) oraz strzegła pobliskiego brodu przez Wag. Pierwsza wzmianka o zamku odnotowana miała zostać w 1270 roku, kiedy to zapisano, że znajdował się w majątku komesów Michala i Demetera z rodu Rosd. Michal miał go otrzymać od króla Stefana V w roczne lenno, w nagrodę za obronę przed wojskami Beli IV w trakcie walk o tron węgierski. Najpewniej jednak informacja ta dotyczyła położonego dużo dalej na wschodzie zamku Füzér.
W trzeciej ćwierci XIII wieku zamek znaleźć się mógł w rękach możnego rodu Hunt-Poznan (Hont-Pázmány), którego przedstawiciele wybudowali wówczas pobliski zamek Čachtice. Pod koniec XIII wieku dobra rodu znalazły się pod kontrolą węgierskiego możnowładcy Máté Csáka (Matúša Čáka), władającego północną częścią królestwa i skonfliktowanego z nowym królem z dynastii Andegawenów. Csák zajął Tematín podobnie jak większość okolicznych zamków i trzymał aż do śmierci w 1321 roku. Na początku XIV wieku przeprowadził dużą rozbudowę zamku, który mógł zostać uszkodzony w trakcie walk z rodem Hunt-Poznan. Król Karol Robert po upadku zbuntowanego Csáka nie był skłonny oddawać zamków bezpośrednio w ręce szlachty, lecz zarządzał nimi za pośrednictwem królewskich kasztelanów. W przypadku Tematína zmiana nastąpiła w 1348 roku, który trafił wówczas w ręce Vavrinca Tóta, protoplasty możnego rodu Uljaki. Po nim zamek dzierżył jego syn, żupan i palatyn Mikuláš Kont, jedna z najważniejszych postaci w kraju. Potomkowie Mikuláša posiadali Tematín aż do końca pierwszej ćwierci XVI wieku.
W 1524 roku zamek kupiła od Ludwika II Jagiellończyka rodzina Thurzonów. Co prawda Alex Thurzo utracił Tematín już w 1527 roku za sprawą Jana Zápolya, ale szybko odzyskał dzięki wsparciu kontrkandydata do węgierskiej korony, Ferdynanda Habsburga. Co więcej kolejni przedstawiciele rodu Thurzonów otrzymali Tematín w dziedziczne posiadanie i do początku XVII wieku znacznie rozbudowali. Po wymarciu lokalnej gałęzi Thurzonów w 1636 roku, zamek stał się obiektem sporów i podziałów pomiędzy dalszymi członkami rodziny. Sytuacja zaogniła się tak mocno, że w 1693 roku konieczna była królewska interwencja. Szczęśliwie natomiast w czasie walk z Turkami Tematín najpewniej nie był nigdy dobywany, a jego bezpieczne usytuowanie sprawiało, że służył miejscowej szlachcie do ochrony majątku i rodzin w trakcie najazdów na okoliczne ziemie.
W drugiej połowie XVII stulecia zamek przeszedł w ręce rodziny Bercsenyi. Między innymi urodził się w nim Miklós Bercsenyi, głównodowodzący wojsk węgierskich w czasie powstania Franciszka II Rakoczego, który wyremontował obwarowania zamku, wzmocnił jego arsenał i zaopatrzył stały garnizon. W 1710 roku, w końcowym okresie powstania, Tematín został oblężony przez wojska cesarskie. Trzydniowy ostrzał, szturmy i grabież po zdobyciu doprowadziły do znacznych zniszczeń zamku. Od tamtego czasu budowla podupadła, choć do celów mieszkalnych była jeszcze częściowo wykorzystywana aż do końca XVIII wieku. Na początku XIX stulecia zamek opisywany był już jako porzucona ruina.
Architektura
Zamek usytuowano na południowym zakończeniu grzbietu jednego z licznych wzniesień pasma Gór Inowieckich. Wzgórze to przewyższało o około 400 metrów położoną parę kilometrów dalej na zachodzie dolinę rzeki Wag, a jego strome, opadające do okolicznych dolin stoki, zapewniły ochronę praktycznie z każdej strony. Jedynie na południowym – wschodzie nieco łagodniejsze nachylenie terenu umożliwiało poprowadzenie drogi dojazdowej.
Pierwotnie zamek składał się z dużego jak na XIII-wieczne założenia dziedzińca, otoczonego kamiennym murem obronnym. Wjazd w obręb murów odbywał się po stronie północnej, a więc w drodze do bramy trzeba było okrążyć od zachodu i południa cały zamek. Wieża bramna była otwarta od strony dziedzińca, trójkondygnacyjna, zamykana wrotami które blokowano ryglem umieszczanym w otworze w murze. Wzniesiono ją z dużych, dokładnie obciosanych kwadr. Ponadto w obwodzie murów znajdowała się niewielka, czworoboczna wieża, usytuowana w narożniku po południowej stronie zamku, gdzie kontrolowała przyjeżdżających z doliny na południowym – wschodzie. Na wielobocznym dziedzińcu usytuowano zapewne budynek mieszkalny oraz zabudowę gospodarczą, przypuszczalnie pierwotnie konstrukcji drewnianej.
W początkach XIV wieku przebudowie uległa cała zachodnia i północna część zamku. Utworzono tam nowy, wysoki aż na 10 metrów i masywniejszy od starego mur obronny, zwieńczony chodnikiem straży na odsadzce i blankowanym przedpiersiem. W południowej części na skalnym wywyższeniu terenu, do kurtyn przystawiono dużą, kwadratową w planie wieżę o wymiarach 9 x 9 metrów (wnętrze 3,3 x 3,3 metra), dominującą nad drogą dojazdową do zamku i dziedzińcem. Wieża skierowana była jednym z narożników w stronę wjazdu do zamku i ewentualnego największego zagrożenia. Dokładna lokalizacja najstarszego pałacu nie jest pewna, lecz prawdopodobnie znajdował się po stronie południowej, obok wieży głównej. Sama wieża raczej nie mogła pełnić roli mieszkalnej z powodu zbyt ciasnego wnętrza.
Podczas przebudowy z XV wieku, przy północnej kurtynie dobudowano nowy gotycki budynek. Początkowo miał on trapezowatą w planie formę, był trójkondygnacyjny i wyposażony w niewielkie okna z ozdobnymi, kamiennymi ościeżami. Usytuowany został w pobliżu wieży bramnej, z którą stykał się narożnikiem. Sam miał także formę wieżową, oprócz funkcji mieszkalnych odgrywał więc kluczową rolę w obronie najbliższego przedpola zamku i bramy którą flankował. W XVI wieku z nieznanych przyczyn od podstaw przemurowano wschodnią ścianę budynku, a także przedłużono go ku zachodowi, wypełniając całą przestrzeń dziedzińca przy północnym murze aż do zachodniej kurtyny. Tą ostatnią wzmocniono czterema przyporami. Ostatecznie utworzono długie na 30 metrów skrzydło, zwrócone czołową, zewnętrzną ścianą w stronę podzamcza (wówczas zapewne jeszcze o zabudowie drewnianej).
W XVI wieku rozwój broni palnej wymusił dodatkowe zabezpieczenie zamku od strony drogi dojazdowej, części najbardziej zagrożonej atakiem i ostrzałem. Przed XIII-wieczną narożną, drobną wieżą wzniesiono masywny bastion o z grubsza trójkątnym rzucie. Następnie zabezpieczono także bramę północną budując przedbramie z nową wieżą bramną, które utworzyły uskok muru po północno – wschodniej stronie zamku. Wiodły one na dziedziniec północny podzamcza, otoczony murem obronnym i wzmocniony dwoma bastionami. Dolny i górny zamek oddzielone były od siebie krótką, wykutą w skale fosą, którą przekraczano po zwodzonym moście. Kolejny krótki przekop utworzono po zachodniej stronie zamku dolnego, gdzie usytuowano pierwszą bramę. Na utworzenie przekopu na całym obwodzie nie pozwalały strome skarpy wzgórza.
Stan obecny
Zdecydowana większość zamkowych murów zachowała się do dzisiejszych czasów, chociaż ich stan jest zróżnicowany. Najlepiej widoczne są obiekty górnego zamku: kwadratowa wieża główna, bastion południowy, mury gotyckiego budynku mieszkalnego oraz mniejsze fragmenty innych budynków wewnątrz najstarszego dziedzińca. Obszar dolnego zamku porastają drzewa i krzewy, co sprawia, iż zachowane mury są mniej widoczne, choć w ostatnich latach wygląd zamku mógł się znacznie zmienić, z uwagi na intensywnie prowadzone prace renowacyjne, które poprzedziła wycinka rozplenionych krzaków. Pośród ruin zabudowań warto zwrócić uwagę na XIII-wieczny budynek bramny, jeden z najstarszych zachowanych na terenie Słowacji, w którego ścianie widoczny jest otwór do blokowania rygla. Pośród renesansowych dobudówek zachowana jest także narożna, drobna wieża z XIII wieku z otworami wejściowymi, szczelinowymi i po belkach stropowych. Dominantą zamku wciąż pozostają dwie zachowane ściany XIV-wiecznej wieży głównej, natomiast najbardziej charakterystycznym elementem jest zachowany w całości masywny bastion południowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bóna M., Hrad Tematín, Bratislava 2008.
Bóna M., Plaček M., Encyklopedie slovenských hradů, Praha 2007.
Wasielewski A., Zamki i zamczyska Słowacji, Białystok 2008.